ŞİRİn bünyadova

 
214 
 
edəni başa düşmək üçün, müsahibi qədər də düşüncəyə malik olma-
lıdır ki, bu da mədrəsələrdə, darültəhsildə, xanəgahda və məscidlər-
də  yerinə  yetirilir»  (32,  177). Belə ki,  «Onun  fikrincə,  ata-anasını, 
bacı-qardaşını, qohum və qövmini bilikli görən uşaqda istər-istəməz 
tədərrüs və təlimə maraq oyanmalıdır. Naxçıvani bütün əsərlərində 
yaşlıların  təlim  tərbiyəsindən  geniş  danışaraq  «özlərində  olarsa, 
vələdlərinə də keçəcəyi»ni əsas sayırdı» (32, 179).   
M.H.Naxçıvaninin məsləhətləri daha çox hökmdarlara yönəldil-
mişdir. Belə ki, verdiyi məsləhətlərində ölkənin əmin-amanlığını tə-
min  etmək  üçün  əhalini  də  varlandırmaq,  bilikli  adamlar  yetişdir-
mək, təsərrüfat və sənətkarlığa diqqət ayırmaq, tədrisi inkişaf etdir-
məyin  zəruriliyini  dönə-dönə  vurğulayır,  «M.H.Naxçıvani  uşağa 
öyrətməyi ananın, sonra isə atanın əsas vəzifəsi hesab edir və bunu 
övlada süd ilə qana keçirtməyi məsləhət görürdü. Halal süd əmmiş 
uşağın, halal əməklə məşğul olacağına şübhə etmirdi» (32, 184). O, 
müəllimə yüksək qiymət verirdi və hesab edirdi ki, müəllim özünü 
deyil,  rəiyyəti  fikirləşməlidir,  özü  üzərində  daim  çalışmalıdır, 
ədalətli  bilik  sahibi  olmalıdır,  bir  sözlə  şəxsiyyət.  Ailə  tərbiyəsinə 
böyük  əhəmiyyət  verərək o tərbiyənin  təməlinin ailə daxilində qu-
rulduğunu qeyd edir: «Naxçıvani bütün müsbət insani xüsusiyyətlə-
rin  mənbəyini  ata  və  anaların  pak  əməyində,  düz  ürəyində,  rəiy-
yətdə, vətənə və dinə olan etiqadında axtarırdı ki, bu da orta əsrlər 
üçün  çox  səciyyəvi  idi»  (32,  190).  M.H.Naxçıvaninin  yazdığı 
««Dəstur» bir tədris kitabı kimi həm yaşlılar, həm də uşaqlar üçün 
maraqdan kənar deyildir. Görünür ki,  M.H.Naxçıvani öz dövründə 
fəaliyyət  göstərən  məktəb  və  mədrəsələrdə  davam  edən  təlim 
üsulları  və  prinsiplərini  dərindən  bilmiş  və  «Dəstur»un  yazılması 
prosesində  sual-cavabdan,  dialoqdan,  müqayisədən,  yaşa,  gücə  və 
biliyə  müvafiqlikdən,  təlim  materialının  tərbiyələndirici  prinsipin-
dən və s. geniş istifadə etmişdir» (32, 186). Orta əsr müəlliflərinin 
yaradıcılığına belə yer verilməsi ona görədir ki, onların əsərlərində 
Azərbaycanın tərbiyə məsələləri təsvir olunmuşdur.  
M.H.Naxçıvani  valideynlərə  mal  bölgüsündə  ədalətli  olmağa 
çağırırdı.  Mustafa  Zərir  atasının  Yusifi  başqa  övladlarından  daha 

---

 
215 
 
çox  sevməsinin  qalan  qardaşlara  mənfi  təsiri  olduğunu  qeyd  edir. 
Əsərdə qeyd olunur ki, atası Yusifə 6 min qoyun, başqa oğlanlarına 
isə 3 min qoyun verir (40, 212;216). Əziz övlada cigərguşə deyilir. 
Ata-baba  adətlərinə  sadiq  qalmağı  təbliğ  edən  Mustafa  Zərir 
yazır:  
 
Diləgüm ol kim, dinindən çıqmiyə, 
Atəsi, dədəsi dinini yıqmiyə (40, 288).  
 
Burada  şair  əsrlərdən  bəri  qorunan  el  adət  və  ənənələrinə 
əhəmiyyət  verdiyini  göstərərək  onları  təbliğ  edir.  Burada  onu  da 
qeyd etmək lazımdır ki, təbliğ olunan ideya sırf feodal cəmiyyətinin 
mahiyyətini açıqlayır. Belə ki, orta əsrlər boyunca dədə-baba qayda-
larına sözsüz riayət etmək, əsli-nəsli ilə öyünmək, islam dininə qarşı 
çıxmamaq kimi fikir və düşüncələr hakim idi.  
Orta əsr müəlliflərinin əsərlərindən aydın olur ki, onlar forma-
laşmaqda  olan  gənc  nəslin  hərtərəfli  inkişafını  hər  zaman  düşün-
müşlər. Onların əsərlərində tərbiyəvi fikirlərə, elmə və tədrisə veri-
lən  əhəmiyyət  onların  daxili  təbiətindən  doğur  və  bir  zərurət  kimi 
təqdim  edilir.  Onların  nöqteyi-nəzərincə  cəmiyyətin  inkişafında 
təlim  və  təhsilin  rolu  böyükdür.  Tərəqqini  bunda  görərək  ən  ali 
məqsəd kimi əsərlərində dönə-dönə göstərməyə çalışmışlar. Orta əsr 
müəlliflərinin  əsərlərində  əxlaq,  mənəviyyat,  cəmiyyət  qanunları, 
mədəniyyət  tərbiyə  və  elmin  əhəmiyyəti  üzvü  vəhdət  təşkil  edir. 
Xüsusən  antik  dövrün  filosoflarının  dünyagörüşlərinə  müraciət 
etmələri  onların  insan,  elm,  həyat  həqiqətləri  barədə  fikirlərindən 
faydalanmaları orta əsr müəlliflərinin əsərlərini daha da zənginləşdi-
rir. Daim inkişafda olan bəşəriyyətin mühüm məsələsi kimi tərbiyə  
prosesi  hər bir xalqın ailə münasibətlərində əhəmiyyət kəsb edir. 
Tərbiyə o vaxt səmərə verə bilər ki, ailə daxilində ədalət hökm 
sürür.  Əgər  övlad  ailə  içərisində  onun  bütün  üzvlərinə  qarşı 
böyüklər  tərəfindən  ədalətli  mövqe  görürsə,  o  zaman  onun  özü  də 
bundan dərs götürər.  

---

 
216 
 
Yüksək  mənəvi  keyfiyyətlər  olan  şərəf,  ləyaqət,  abır-həya,  is-
mət, hörmət, sədaqət və s. müsbət keyfiyyətlərin qiymətləndirilərək 
başqalarına da aşılanması Azərbaycan ziyalılarının əsərlərində də öz 
əksini tapıb. F.Rüstəmov yazır: «Azərbaycanda pedaqoji fikrin çox 
qədim tarixi vardır. İlk  pedaqoji təsəvvürlərin təşəkkülü xalqın qə-
dim adət və ənənələri, mərasim və ayinləri, əyləncə və oyunları ilə 
bağlı olmuşdur. Xalqın həyat müşahidələrinə və empirik təcrübəsinə 
əsasən  əldə  edilən  pedaqoji  biliklər  ilk  növbədə  şifahi  xalq  yara-
dıcılığında və bədii ədəbiyyat  nümunələrində əks olunmuşdur. Tə-
lim-tərbiyə ilə bağlı Azərbaycan xalqının tarix boyu gündəlik müşa-
hidələrinin, əməli fəaliyyətlərinin nəticəsi kimi qazandıqları və folk-
lor nümunələrində, adət-ənənələrdə, etnoqrafik materiallarda, tarixi 
sənədlərdə, maddi-mədəniyyət abidələrində, pedaqoji yönümlü əsər-
lərdə və akademik pedaqogikada sistemə salınıb inkişaf etdirilən pe-
daqoji  ideyaların  hamısı  əvvəlcə  xalq  pedaqogikasında  mövcud  ol-
muşdur. Xalq pedaqogikası elmi pedaqoji fikrin və akademik peda-
qogikanın inkişafında mühüm rol oynayan ilkin məxəzdir» (58, 20).  
Ağsaqqalların cəmiyyətdəki mühüm rolu əsrlər boyu davam et-
mişdir.  Hələ  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanında  ağsaqqal  dədə  ob-
razı yaradılmışdır. Müdriklik rəmzi kimi təqdim olunan Dədə Qor-
qud el-oba içində ən mötəbər adam, uzaqgörən insan, etibarlı el ağ-
saqqalıdır.  Məsləhət  üçün  məhz  ona müraciət  edilir.  Azərbaycanda 
ağsaqqallıq bütün dövrlərdə üstün sayılmışdır. Eldə bir dava və  ya 
qan düşəndə barışdırmaq məqsədilə böyük nüfuz sahibi olan ağsaq-
qallara müraciət edilib. Onlar da işi ədalətli şəkildə yoluna salmağa 
çalışıblar. Bu cür insanları nurani qoca adlandırıblar. Böyük hörmə-
tə malik olmaları ilə seçilənlər sırasında olublar. Eləcə də ağbirçək-
lər  ailə  daxilində  və  el-obada  sayılan  söz  sahibi,  həyat  təcrübələri 
olan qadınlar idilər. Böyük kimi xeyir-şər işlərində onlar dəvət olu-
nardılar.  Lakin  bütövlükdə  Tokarevin  də  yazdığı  kimi,  ailə  mə-
nəviyyatında  və  cinslər  arasındakı  münasibətlərə  islami  baxışlarda 
patriarxal nəsli quruluşun təsiri özünü əks etdirirdi. Qadın tabe olan 
varlıqdır.  Bununla  yanaşı,  Quranda    qadının  insani  və  vətəndaşlıq 

---