ŞİRİn bünyadova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
217 hüquqları da tanınır. Kişinin qadına hədsiz zülmkarlığı qınanır, mülki və irsi hüququnun olduğuna işarə edilir. (25, 527) Mədəniyyətin etnomilli mahiyyəti qiymətləndirilərkən o reallı- ğın mənəvi mənimsənilmə təcrübəsi, dil, milli psixologiya, etno- milli özünü dərk, ənənəvi davranış qaydaları, həyat tərzi, milli incə- sənət və s. kimi qeyd edilir. (49, 100) Beləliklə, islam dini bir sıra xalqların məişət və mədəniyyətinə öz damğasını vurdu. O xilafətə daxil olan müxtəlif xalqların həyat tərzini dəyişə bildi. Müasir Azər- baycan ailəsində orta əsrlərə xas olan bir sıra ənənəvi xüsusiyyətlər itmişdir. Ailə ilə bağlı çoxlu atalar sözləri vardır. Məsələn, atalar sözlərinin birində deyilir ki, söz götürənin ev oturanın. Burada bö- yük hikmət əks olunmuşdur. Ev oturanın deməklə, ailənin qorunma- sında möhkəm təməl yaradıb onu tərk etməmək, nəzərdə tutulur. Ev onda ev olur ki, onun işığını yandıran, qoruyan vardır. Dində əmr olunan bir sıra davranış qaydaları mövcuddur. Bun- lar əsasən aşağıdakılardan ibarətdir: ilk növbədə insanları yoxdan var edən bir olan Allahın varlığını qəbul edərək onu sevmək, insan- lar üçün yaratdığı bütün nemətlər üçün şükr edərək ona çoxlu dualar etmək, günahların bağışlanmasını diləmək, böyüklərə hörmət, ki- çiklərə qayğı göstərmək, yardımsevər olmaq, ehtiyacı olanlara əl tutmaq, savab qazanmaq, namaz qılmaq, oruc tutmaq, zəkat vermək, maddi cəhətdən yoxsul olanlara kömək etmək, qonaqpərvər olmaq, ədaləti qorumaq, insanlar arasında yaranan davaların yatırılmasında vasitəçi olmaq, əmanətə xəyanət etməyərək onu öz malınız kimi qorumaq, əhvedici olmaq, təvazökar olmaq, sözündə bütöv olmaq, alicənab və nəzakətli olmaq, insanlar arasındakı münasibətlərdə gülərüz və xoşniyyətli olmaq və s. Strabon qeyd edir ki, albanlarda nəinki valideynlərə, eyni zamanda başqa qocalara da ehtiram yüksək səviyyədədir (51, 477). F.R.Xuncinin də əsərində şəriət qanunlarına sadiq qalmaq tövsiyəsi haqqında danışılır (13, 106). Qul Əli yaratdığı obrazların dili ilə ibrətamiz nəsihətləri qələmə almışdır. Ədalətin gec-tez zəfər çalacağına inam «Qisseyi-Yusif» poemasında üstünlük təşkil edir. İnsanlar arasındakı münasibətlərdə 218 dürüstlüyün təbliği əsərdə mühüm yer tutur. Şair Yusifin timsalında insanın ən yaxşı xüsusiyyətlərini belə sadalayır: Bunun dürlü hünərləri vardur, derlər, Hünərlərin birin-birin aydur imdi. Əvvəl, oldur qəddi yaxşı, zərif üzlü, Həm ikinci, bənzi yaxtu, görklü yüzlü, Üçüncisi, fəsih dilli, səhih sözlü, Yetmiş iki dili tamam bilür imdi. Dörtincisi, şəfaətlü, mürüvətlü, Beşincisi, alb yürəklü, həm heybətlü, Altıncısı, qamulardan qatı qutlu! Qırq ərdən də həm qüvvəti artuq imdi. Yeddincisi, dini doğrı, dəyanətlu, Səkkizinci, xayin degül, əmanətlu, Toquzıncı, xülqi lətif, ləfzi datlu, Onıncısı, peyğəmbərlər nəsli imdi (53, 65). Bəli, kiçik adam böyüklük iddiası edəndə məhv olub gedər (54, 325). Suli Fəqih «həm ulu kişilərə hörmət gərək»-deyir (66, 233). Suli Fəqih yazır: Həsədi gör sizə nə işlər idər Qardaşı qardaşdan ayırur gidər (66, 39). F.R.Xunci yazır: «şahın fərmanıyla (27 avqust 1488-ci il) evlə- rin yoxlanılmasına başlanıldı ki, bu da şərabın qadağan olunması və evlərdə onun hazırlanması ilə əlaqıdar idi. Eyni zamanda bu fərmana əsasən saqqalın qırxılması da qadağan edilirdi» (13, 99). Əxlaq tərbiyəsinə münasibətdə Füzulinin «Rindü Zahid» əsəri- nin də böyük əhəmiyyəti vardır. Əsər atalar və oğullar məsələsinə, bununla əlaqədar olaraq bilavasitə tərbiyə probleminə həsr olun- muşdur. Əsərdə oğul ilə ata arasında gedən dialoq çox maraq doğu- rur. Belə ki, ata ilə oğul arasında açıq fikir mübadiləsi gedir. Atadan 219 qorxmayan ona hörmətlə öz düşündüklərini ifadə edə bilən oğulun azadfikirliliyi qabarıq şəkildə göstərilir. «Rindü Zahid» əsərində de- yilir ki, Zahid oğlu Rində Quranın surə və ayələrindən misal gətirə- rək nəsihətlər edir (7, 14–15). Bu müsəlman aləmində tərbiyənin əsasında Quranın müddəalarının durduğunu təsdiqləyir. Bu əsərdə ailənin əsas məsələlərindən biri kimi övlad tərbiyəsindən bəhs edi- lir. Məsələn, «şair atanın dili ilə gənc nəslə müraciət edərək deyir ki, gənclikdə hər şeyə rəğbət eləsən bacararsan. İnsan çalışmasa fə- zilət, hünər kəsb edə bilməz. Nə qədər ki, insanın huşu-başı yerində- dir, fürsəti qənimət bilib hünər kəsb etməlidir. Bədənin əzaları süst- ləşdikdən sonra peşimançılıq fayda verməz» (28, 437). Uşaqların körpəlikdən böyüklər tərəfindən tərbiyə olunmasını əsas şərt sayan müəllif bu işdə müəllimin də rolunu qiymətləndirərək onu müqəd- dəs varlıq saymışdır. İnsan öz meyllərinə və rəğbətinə görə yaxşılığı edəndə bu, hələ əxlaqilik deyil. Ancaq insan ürəyi istəməsə də, borc duyğusuna görə yaxşılığı edəndə də bu, əxlaq olur (63, 234-235). Şair öz yaradıcılığında qonağa üstün hörmət olunmasını müsbət keyfiyyət kimi təqdim edir. Əsərlərindən aydın görünür ki, o, şərab içməyin qəti əleyhinədir. Füzuli yazır ki, tanrı o bəndəsini sevər ki, xoş xasiyyətli və gü- lərüz ola (39, 298). Onun tərbiyəvi fikirlərinin əsasını insanpər- vərlik, həqiqət və ədalət kimi yüksək mənəvi keyfiyyətlər təşkil edir. «Hədisi–Ərbəin» əsərində haqqı, ədaləti, rəhmi tərənnüm edən Füzuli bunların da xuda tərəfindən geri qayıdacağını deyir. O göstərir ki, müsəlmanın gərək dili, əli və əməli xeyir ola. Çox da- nışmağın bəla gətirəcəyini söyləyən şair həmçinin qeyri-zəruri iş tutma – deyə məsləhət verir. Eyni zamanda «Füzuli əqli tərbiyənin əxlaq tərbiyəsi ilə vəhdət təşkil etməsini insan şəxsiyyətinin kamil- ləşməsi üçün mühüm şərt hesab etmişdir» (41, 75). Bununla yanaşı, şair mömin o adamdır ki, qonşusunu heç vaxt başqasına möhtac etməsin – deyə səslənir. Mənəvi dəyərlər şairi hər zaman düşündür- müşdür. Belə ki, ««Söhbətül–əsmar» poemasının əsasında duran ideya Füzuli yaradıcılığı üçün çox səciyyəvi olan və şairin dünya- görüşündəki başlıca xətlərdən birini təşkil edən ideyadır» (28, 389). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|