ŞİRİn bünyadova

 
220 
 
Əsərdə  meyvələrin  özlərini  öymələrindən  söhbət  gedir.  Əslində 
burada  təkəbbürlülük,  xudpəsəndlik,  lovğalıq,  yekəxanalıq  kimi 
mənfi xüsusiyyətlər tənqid atəşinə tutulur. Zəmanəsini bütün çılpaq-
lığı  ilə  təsvir  edərək  müəllif  dövrün  ictimai–siyasi  məzmununu 
ortaya  qoyur.  Cəmiyyətdə  baş  verən  hadisələr  onun  diqqətindən 
yayınmır, ziddiyyətlərin, ədalətsizliklərin və nöqsanların mahiyyəti 
onun əsərlərində bütün kəskinliyi ilə açıqlanır. Yumoristik üslubda 
yazılmış  «Bəngü–Badə»  əsərində  şair  saray  mühitindəki  mənfi 
xüsusiyyətləri  açıq-aydın  və  çəkinmədən  tənqid  etmişdir.  Burada 
hökmdarlara  məxsus  şöhrətpərəstlik  və  birincilik  iddiası  qətiyyətlə 
pislənilir. Əsərdə Bəng ilə Badə (tiryəklə içki) həyata ziyan gətirən 
obrazlar kimi  təqdim  olunmuşdur. Füzulinin  yaradıcılığının zirvəsi 
hesab edilən «Leyli və Məcnun» əsərində ülvi məhəbbətin qüdrətini 
tərənnüm  etmişdir.  Füzuli  poeziyasında  təbliğ  olunan  yüksək 
mənəvi  dəyərlər  və  əxlaqi  keyfiyyətlər  hamı  üçün  ünvanlanmışdır. 
Z.Göyüşov başqa görkəmli orta əsr filosofları ilə bərabər Füzulinin 
də  həyatın  mənası  və  səadət  haqqında  mütərəqqi  fikirlər  irəli 
sürdüyünü  qeyd  edir  (6,  42).  Şərəfli  ömür  yolu  keçən  şair  heç  bir 
fərq qoymadan hətta hökmdarlara da çəkinmədən həyat dərsi verir. 
Ona  görə də  «məhz bu  gözəl  ictimai  – əxlaqi keyfiyyətlərinə  görə 
Füzulinin poeziyası həmişə insanların tərbiyə və inkişafında böyük 
rol oynayan qüdrətli  mənəvi  silah olmuşdur» (28, 377).  İnsanlarda 
tərbiyənin  mühüm  hissəsi  sayılan  əxlaq  tərbiyəsinin  formalaş-
masında Füzulinin mütərəqqi fikirlərinin əhəmiyyəti böyükdür. Şair 
adət  və  ənənələrə  uyğun  davranış  qaydaları  haqqında  söhbət  açır, 
təlimin  əhəmiyyətini  vurğulayır.  O,  elmə,  şerə  və  sənətə  böyük 
qiymət verir. Bunları tərənnüm və təbliğ etməklə insanların təlim və 
tərbiyəsində  xüsusi  rolunu  göstərməyə  çalışır.  Şair  gözəlliyi  vəsf 
edir.  Şairin  «Ənis-ül-qəlb»  əsərində  onun  «rəftar  və  əxlaq  haqqın-
dakı  mülahizələri  də  öz  əksini  tapmışdır»  (46,  180).  Füzuli  daim 
elmə yiyələnməyə üstünlük vermişdir. Xüsusən də  «o, insan vücu-
dunun  sirlər  xəzinəsi  olduğunu  göstərib  onu  öyrənməyin  lazım 
gəldiyini  söylədiyi  kimi,  bilici  insanların  məğrur  olmayıb,  bütün 
elmləri,  sirləri  öyrənmək  sahəsində  hələ  az  iş  gördüyünü  də  qeyd 

---

 
221 
 
edir.»  Göründüyü  kimi,  burada  şair  insanların  öz  üzərində  həmişə 
çalışmalarını  təbliğ  edir  (61,  158).  «Qabusnamə»  əsərində  atalara 
məsləhət kimi tövsiyə olunur ki, «elm və sənətdən hər nə öyrənmək 
lazımsa, hamısını övladına öyrət» (64, 117).  
Tərbiyə  insanın  cəmiyyətdə  özünü  təsdiq  vasitəsi  və  bir  növ 
şəxsi  möhürüdür.  Bu  isə  həyat  tərzindən  asılıdır  və  «həyat  tərzi  – 
insanların  fəaliyyət  formalarının,  bu  fəaliyyətin  şəraiti  ilə  birgə 
götürülmüş və bu şəraiti dəyişə bilən məcmusudur» (48, 302). 
Bütün  bu  deyilənlərə  yekun  vuraraq  deyə  bilərik  ki,  milli  adət 
və ənənələr ruhunda tərbiyə alan insan onlara əsaslanaraq fəaliyyət 
göstərir və müəyyən vərdişlər əldə edir. Ailədəki birgə əmək onun 
üzvlərini bir-birinə nə qədər bağlasa da, mənəvi tellərlə bağlılıq da-
ha sıx və dərin olmalıdır. Daimi ünsiyyətdə olma, uşaqların məsu-
liyyətli  olmasına  çalışmaq  kimi  vəzifələr  qarşıda  durur.  Onda  ailə-
nin bütövlüyü, sağlam təməli daha möhkəm olur. Ayıq və sayıq ol-
maq,  özünü  dərk  etmək,  səhvlərini  daha  yaxşı  anlamaq  üçündür. 
Məlumdur  ki,  hər  bir  şəxs  əxlaqını  onun  öz  daxili  təbiətinə  uyğun 
tərzdə və vicdanının səsinə müvafiq həyata keçirir. Onu da qeyd et-
mək lazımdır ki, bu məsələ mənəvi sərvət və əxlaqi dəyərlər baxı-
mından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ümumi məsələlər haqqında ib-
rətamiz söhbətlər vasitəsilə dünya və həyat haqqında bilgilərə sahib 
olmaqla tərbiyəyə nail olmaq olar. Ailə daxilindəki azad və sərbəst 
mövqeyini saxlamaq, özünü bir şəxsiyyət kimi təqdim etmək üçün 
valideynlərin rolu böyükdür. Valideynlərin övladları ilə əməli və tə-
sirli  söhbəti  böyük  gücə  malik  ola  bilər.  Güclü  tərbiyə  üsulu  kimi 
ünsiyyət  ortaya  çıxır  və  ömür  boyu  uşaqla  ailə  arasında  bir 
bələdçiyə çevrilir. 
Ailə  münasibətlərinin  özülündə  tərbiyə  durur.  Çünki  tərbiyə 
məsələsi düzgün qoyulmuşsa, deməli ailə daxilində bu özünü müt-
ləq  hər  sahədə  göstərəcəkdir.  Təlim,  tərbiyə  və  elmi  biliklərin  aşı-
lanması  –  bütün  bunlar  insan  üçündür.  İnsanın  bir  varlıq  kimi  qiy-
mətləndirilməsi  əsas  məsələdir.  İnsanın  tərbiyəvi  xüsusiyyətləri, 
əxlaqi  keyfiyyətləri  onun  nitqində,  təfəkküründə,  ünsiyyətində  ya-

---

 
222 
 
şam  tərzində  büruzə  verir.  Zaman  keçdikcə  həmin  keyfiyyətlər 
yetkinləşir. Onun mənəvi simasını əks etdirir. 
Beləliklə, tərbiyə müəyyən məzmuna malik olmaqla insanı lazı-
mi tərəfə yönəltmək yolunda vasitədir. Bütün bu yuxarıda qeyd olu-
nanlar,  orta  əsr  ailəsində  tərbiyə  məsələsinin  təhlili  dövrün  mahiy-
yətini elmi sürətdə dərk etməyə müəyyən qədər imkan yaradır. Tər-
biyənin növləri vardır: əmək, əxlaq, estetik və s. Əmək tərbiyəsi tə-
sərrüfatın  idarə  olunması  ilə  bağlı  olmuşdur.  Əxlaq  dərk  olunaraq 
fəaliyyətdə gerçəkləşən vasitədir. İnsanın fərdi xüsusiyyətləri, onun 
daxili zənginliyi bütün ömür boyu bələdçisidir. Orta əsrlərdə ailənin 
daha güclü tellərlə bağlılığı özünü büruzə verir. Ailənin əsas vəzifə-
si  onun  üzvlərinin  birgə  yaşayış  dövründə  bir-birinə  və  uşaqlarına 
olan  münasibətləridir.  Tərbiyə  ailədə  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Ailə  daxilində  böyüklər  övladlarına  qarşı  müntəzəm  surətdə  təsir 
edir,  öz  hərəkətlərilə  örnək  olur,  onların  yetişməsinə  məqsədyönlü 
şəkildə çalışırlar. Mövcud şəraitdə övladlarının həyata hazırlanması-
na çalışan valideynlər normal insan və bir şəxsiyyət kimi uşaqları-
nın formalaşmasına səy göstərirlər. Bunun üçün isə bilik və bacarıq 
aşılamaqla    ailə  üzvləri  tərbiyə  olunan  övladlarına  təsir  gücünü 
möhkəmləndirirlər.  Bu  baxımdan  hər  bir  ailədə  tərbiyə  məsələləri 
həmin ailənin mənsub olduğu təbəqə, ideologiya və iqtisadi durum 
əsasında  qurulur.  Tərbiyə  təsir  gücünə  malik  xüsusiyyətlərlə  sıx 
bağlıdır.  Orta  əsrlərdə  ailə  tərbiyəsi  adət  və  ənənələrə  dayanaraq 
formalaşmışdır.  Ailənin  müvəffəqiyyəti  onun  böyük  üzvlərinin 
uşaqlara olan səmimiyyəti, düzgünlüyü, təmkinli  davranışı və  eyni 
zamanda  yaş  psixologiyasının  nəzərə  alınması  ilə  ölçülür.  Qaza-
nılmış  təcrübənin  geniş  istifadə  olunması  ailə  tərbiyəsində  mühüm 
rola  malikdir.  Ailə  tərbiyəsində  əmək  vərdişlərinin  aşılanması 
insanların yaşam tərzindən asılı olmuşdur.  
Müasir dövrdə Azərbaycan məişətində müasirliklə uzlaşmayan 
bir  sıra  ənənəvi  xüsusiyyətlər  itsə  də,  ailə  institutu  öz  daxili  məz-
mununu saxlamaqdadır. Dinin məişətdə kök saldığı bir zaman oldu-
ğu  üçün  orta  əsrlərdə  ailədə  uşaqları  əməyə  alışdırmaqla  yanaşı, 
müəyyən dini biliklərə yiyələnmək və bir sıra adətləri icra etmək də 

---