ŞİRİn bünyadova

 
208 
 
K.Əzimov  yazır  ki,  optimizm  Nizaminin  mənəviyyat  təliminin 
əsas prinsiplərindən biridir, həyat və insan haqqında mütəfəkkirlərin 
bilavasitə əsas konsepsiyasına daxildir. Müəllif qeyd edir ki, Niza-
miyə  görə  optimizm  –  ləyaqətdir,  ona  görə  mütəfəkkir  onu  müd-
rikliklə bağlayır hansı ki, dünyanın dərki işində o qədər lazımdır və 
öz  «mən»inin  şəxsiyyətini  təsdiq üçün vacibdir. Nizami  yaradıcılı-
ğında  insanın  hər  şeydən  güclü  olduğu  tezisi  təsdiq  olunur  (21, 
119). K.Əzimov Nizami humanizminin  «qızıl qayda»  əsasında qu-
rulduğunu  söyləyir.  Yəni  başqalarına  qarşı  elə  davran  ki,  onların 
səninlə  necə  davranmalarını  sən  istərdin.  İnsanın  fikir  tarixində 
«qızıl  qayda»nın  humanist  mahiyyəti  ondan  ibarətdir  idi  ki,  o  hər 
bir  insanın  xoşbəxtliyə,  insanlara  hörmət  və  məhəbbətə  hüququnu 
nəzərdə tutur (21, 123). Müəllif bir daha göstərir ki, Nizami huma-
nist  idi.  O,  insan  ləyaqətini  vəsf  edirdi,  insanı  dünyanın  özəyi  və 
məqsədi  kimi  görürdü.  O,  ədalətin  carçısı,  yoxsul  və  evsizlərin 
müdafiəçisi  idi,  xalqını  hədsiz  sevirdi  (21,  132).  Orta  əsr  müəllif-
lərinin  əsərlərindəki  fikirlər  irəliyə  doğru  addım  sayılmış  və  həyat 
təcrubəsinin xeyli zənginləşməsini təmin etmişdir.  
Marağalı «Əvhədi insanın öz hərəkət və davranışlarında məsu-
liyyətli  olmasına  böyük  əhəmiyyət  verirdi.  Bu  hər  şeydən  əvvəl, 
mütəfəkkirin  insana  məxluqatın  ən  qiymətli  varlığı  kimi  yanaşma-
sından irəli gəlirdi... Görkəmli mütəfəkkir təlim və tərbiyəni bədxah 
əməllərin  qarşısını  almağın  başlıca  şərtlərindən  biri  kimi  qiymət-
ləndirir və belə hesab edirdi ki, cəmiyyətin düzgün, təhlükəsiz yolla 
inkişafında    elm  və  maarifin  rolu  əvəzsizdir.  Əvhədinin  fikrincə, 
cahil  valideynlərdən  törəmiş  və  uşaqlıqdan  pis  tərbiyə  almış  insan 
ətrafdakılara  heç  vaxt  hörmət  etməyəcəkdir.  Belə  insan  əxlaqi 
cəhətdən  səbatsız  olacaq,  özünü  həmişə  cəmiyyəti  qarşı  qoyacaq-
dır» (34, 34; 35–36).  
Əssar  Təbrizi  yaradıcılığında  humanizm  təbliğ  olunur,  «Əssar 
yaxşılığı  insan  üçün  ən  zəruri  keyfiyyətlərdən  biri  hesab  edirdi. 
Onun  fikrincə,  yaxşılığı  bacaran  insan  həmişə  öz  mərdanəliyi, 
cəsarəti  və  məğrurluğu  ilə  seçilmiş,  ətrafdakılara  nümunə  olmuş-
dur...  İnsanpərvərlik,  düzlük  və  təmizlik,  möhkəm  iradə  və  əqidə 

---

 
209 
 
dönməzliyi demokratik fikirli böyük mütəfəkkirin – cəsarətli Əssar 
Təbrizinin əsl həyat idealı olmuşdur» (34, 53; 71).  
Nəslin  davamçısı  kimi  uşaqlara  tərbiyə  ilə  bərabər  təlimin  də 
aşılanması  ailədə mühüm  şərt kimi  qabarıq şəkildə özünü göstərir. 
Zahirən sadə görünsə də, əslində uzun illərin təcrübəsinə əsaslanan, 
hər bir xalqın mənəvi dəyərlərinin göstəricisi tərbiyədir. Ata və ana 
öz hərəkətləri ilə nümunə olurlar. Bir tək valideynlər deyil, tərbiyə 
probleminə cəlb olunmuş müəllimlər, tərbiyəçilər və s. davranışları, 
hərəkətləri, ümumiyyətlə bütün fəaliyyətlərilə nümunə olmalıdırlar. 
Bəllidir ki, «insanın tələbatı cəmiyyətdə konkret tarixi şəraitdə for-
malaşır və inkişaf edir. Tələbatların məzmunu da, təmin olunma va-
sitələri də cəmiyyətin inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənir. Uşaqların tərbi-
yə prosesinin əsas istiqamətlərindən biri də məhz bu cəhətdir» (26, 
16). 
Tərbiyə  yalnız  ailə  daxilində  deyil,  cəmiyyət  içində  də  verilir. 
Bu  proses  üzvi  surətdə  bir-birilə  bağlıdır.  Dürüst  və  hərtərəfli 
tərbiyə  yolunda  cəmiyyət  içərisində  insanın  özünü  necə  apara  bil-
məsi də zəruridir. Ətraf mühitlə, yəni cəmiyyətlə münasibət birdən-
birə formalaşmır, ailə daxilində böyüyən uşaqlar kənarda da özlərini 
nə cür aparmalı olduqlarını ilk növbədə ailədən öyrənirdilər.  Uşaq-
ların yaş və fərdi keyfiyyətləri əsas götürülür.  
Dövrün  inkişafını  yığcam  şəkildə  belə  qiymətləndirmək  olar: 
«artıq VII əsrin axırı, VIII əsrin əvvəllərində əl-Azərbaycani nisbəsi 
ilə  yazıb  yaradan  şairlər  meydana  çıxır.  Bu  dövrdə  Musa  Şəhavət, 
İsmayıl ibn Yəsar, Əbül-Abbas əl-Əma kimi Azərbaycan şairlərinin 
Mədinədə  geniş  şöhrət  qazandığını  görürük»  (57,  26-27).  Sonrakı 
dövrlərdə «Azərbaycan şəhərlərində mədrəsələr və məhəllə məktəb-
ləri var idi ki, bu mədrəsələrdə sxolastik dini elmlərlə bərabər ərəb 
dilinin  sərf-nəhvi,  fars  şairlərinin  əsərləri,  eyni  zamanda  təbabət, 
nücum elmləri keçilirdi. Azərbaycan ziyalıları ərəb və fars dillərinin 
vasitəsilə Şərq, eləcə də qədim yunan mədəniyyəti ilə tanış olurdu-
lar. Əbutamam, Əbunəvas, İbni-Müqlə, İbni Hani kimi ərəb şairləri, 
Rudəki,  Dəqiqi,  Ünsüri,  Firdovsi,  Xəyyam,  Fəxrəddin  Gurgani, 
Əsədi Tusi kimi  İran və Orta Asiyanın klassik şairləri Azərbaycan 

---

 
210 
 
ziyalılarına  tanış  idi.  Azərbaycan  şairləri  öz  müasirləri  olan  Əsiri, 
Əxistəki, Rəşidəddin Vətvat kimi Orta Asiya şairləri ilə məktublaşır 
və  deyişirdilər»  (28,  64–66).  Bu  məsələ  orta  əsr  müəlliflərinin 
yaradıcılığından da sezilir. Belə ki, onlar öz əsərlərində elmi, fəlsəfi, 
dini,  ədəbi,  tarixi  problemlərə  yer  verərkən  özlərindən  əvvəl  yaşa-
mış  dəyərli  əsər  müəlliflərinin  fikirlərindən  də  bəhrələnmiş  və  bu 
fikirlərin gözəl bilicilərinə çevrilmişlər.  
Orta əsr müəlliflərindən olan və Nəsimi kimi şairin yetişməsin-
də əvəzsiz rolu olan Fəzlullah Nəiminin də yaradıcılığında tərbiyəvi 
əhəmiyyət kəsb edən məsələlər İ.Mollayev tərəfindən belə şərh olu-
nur: «İstər Nəiminin  hürufilik təriqətində və istərsə də bundan irəli 
gələn  fəlsəfi  görüşlərində  insan  təkmil  həssənat  mücəssiməsi  kimi 
qiymətləndirilmişdir...  Nəimi  insana  hər  şeyi  bilməyi,  hər  şeyi  öy-
rənməyi təklif edərək, «oxuyub öyrənməyi» zəruri sayırdı... Bir söz-
lə, Nəimi insanı, onun idrakını, nəfsini, münasibətini, gözəl hisslə-
rini,  əsl  insani  keyfiyyətlərini,  eşqini,  yoldaşlığını,  dostluğu,  əxla-
qını,  fəaliyyətini,  əməyini,  zövqünü,  xeyirxahlığını,  cansızlara  can 
verməsini,  yaradıcılığını,  sirləri  aşkar  etmək  üçün  oxumasını,  hər 
şeydən baş çıxarmasını, ədalətsizliyini və s. və i.a. kimi keyfiyyətlə-
rini  öz  əsərlərində  əxlaq  nöqteyi-nəzərindən  tərənnüm  edərək,  yal-
nız  yaxşı  sifətləri  ilə  ilahi  bir  qüvvə  kimi  nəzərə  çarpdığını  qeyd 
edirdi» (32, 207–209). 
İ.Mollayev yazır: «Öz dövrünün həyat təcrübələrini, dini fəlsəfi 
baxışlarını,  sufilik  və  hürufilik  təsirindən  real  nəzərlərlə  tərənnüm 
edən  Xətai  qorxmazlıq,  cəsurluq,  iradə  sahibi  olmaq,  səxavətlilik, 
düzgünlük,  «mərifət kəsb etmək», «özünü bilməz insanlardan uzaq 
olmaq»,  «kamal  sahibləri  ilə  dost  olmaq»,  dostluq,  sədaqətlilik  və 
etibarlılıq,  yoldaşlıq,  «zülmə  boyun  əyməmək»  və  i.a.  kimi  əxlaqi 
keyfiyyətlərdən  geniş  bəhs  etmiş  və  tərbiyənin  məqsədini,  «ağıllı, 
müdrik, kamil, və əxlaqlı insan» yetişdirməkdə görmüşdür. Xətainin 
elm,  irfan,  təlim,  əql,  idrak,  zəka,  kamillik,  gözəlliyi  qiymətlən-
dirməyi  bacarmaq,  fiziki,  əqli,  əxlaqi  tərbiyə  haqqında  indi  də 
təravətli səslənən fikirləri vardır» (32, 291–292)  

---