ŞİRİn bünyadova

 
202 
 
 
Yusif Məddah məktəbdə elm, ədəb qaydaları və təlim öyrədildi-
yini  vurğulayır.  Tərbiyənin  formalaşmasında  bu  sadalananların 
əsaslı təsir qüvvəsinə malik olduğunu göstərir. Yusif Məddah yazır: 
 
Hasil etdilər bular elmü ədəb. 
Yazı yazmaq, oxumaq ögrəndilər, 
Çünki yeddi yaşına dəgdi bular. 
Verdi oğlunu silahşurə Humam 
Ki, ərlik təbirin ögranə tamam.  
On iki yaşına irdikcə tamam, 
Qıldılar ol ikisin təlim müdam (29, 150–151). 
 
Şair Əssar Təbrizi də öz yaradıcılığında təlim və tərbiyə məsə-
lələrinə yer vermişdir. Belə ki, o tərbiyə məsələsində xüsusən ustad 
müəllim  əməyinə  yüksək  qiymət  verir,  bilik  xəzinəsini  nur  və  işıq 
adlandırır. Əsl müəllim haqqında fikirlərini o belə açıqlayır: 
 
O möhtəşəm müəllimə, adlı-sanlı ustada, 
Tapşırdılar uşaqları, alışdırsın həyata. 
Uşaqların təliminə başladı o durmadan, 
Açdı bilik qapısını üzlərinə mehriban. 
Onlar dərsdən zövq aldılar ləyaqətlə hər səhər 
Bilikləri hifz olundu hər gün birə on qədər. 
Fəzilətin xəznəsinə idrakları nur saçdı, 
Hər birisi bu nur ilə işıqlandı, dil açdı (29, 100–101). 
 
Şair  dediklərinə  bir  də  onu  əlavə  edir  ki,  tənbəl  olmaq  olmaz. 
Müəllif  əzmlə  çalışmağın  tərəfdarıdır  və  bu  xüsusda  göstərir  ki, 
bilikli olmaq üçün əmək sərf etmək lazımdır. 
 
Çalışmayan ən sadə bir məsələni anlamaz, 
Bilik əmək tələb edir, tənbəl bilikli olmaz (29, 106). 
 

---

 
203 
 
Müəllimə yüksək qiymət verərkən onu kamil, fəzilətli bir ustad, 
hər bir elmə vaqiflikdə ad çıxaran möhtərəm insan kimi təqdim edir. 
Əssar Təbrizi orta əsrlərin tədris müəsisəsi olan mədrəsədən də bəhs 
edir  (29,  103).  Marağalı  Əvhədinin  əsəri  olan  ««Cami–Cəm»  hər 
şeydən əvvəl elmə, biliyə, ağıla himn kimi səslənir... Əvhədiyə görə 
tərbiyə  olunası  əxlaqi  keyfiyyətlər  bir-birindən  təcrid  olunmuş 
şəkildə  götürülməməlidir,  əksinə,  insanda  bu  keyfiyyətlərin  birinin 
tərbiyəsi o birinin də yaranmasına və təşəkkülünə səbəb olur. Necə 
ki,  düzlük  və  doğruçuluq  tərbiyəsi  hər  şeydən  əvvəl  humanizm  və 
mərdlik  tərbiyəsi  ilə  əlaqədardır»  (41,  68).  Xaqani  tərbiyə  ilə 
yanaşı,  təlim  məsələlərinin  də  əhəmiyyət  kəsb  etdiyini,  ustad 
insanlara,  öz  işini  yaxşı  bilən  müəllimlərə  hörmətlə  yanaşmağın 
vacib olduğunu söyləyir: 
 
Ustad qabağında əlibağlı dur, 
Körpə uşaq kimi dilibağlı dur! 
Məktəbdə elm oxu, fənn öyrən, dərs al, 
Hər nə oxumusan bir-bir yada sal (16, 45).  
 
Göründüyü  üzrə,  orta  əsr  müəlliflərinin  çoxu  kimi  Xaqani  də 
müəllimə  böyük  qiymət  verir.  O,  həmçinin  məktəbdə  dərs  alan 
uşaqların oxuduqları fənləri yenidən təkrar edərək yada salmalarını 
da vacib sayır. Təkrar biliyin anasıdır fikrini bir daha təsdiqləyir.  
N.Tusinin bir sıra dünya şöhrəti qazanmış filisof alimlərin fikir 
və  mülahizələrindən  bəhrələnərək  ərsəyə  gətirdiyi  «Əxlaqi-Nasiri» 
əsəri  tərbiyə  probleminin  ümdə  məsələlərini  əks  etdirdiyinə  görə 
mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Bu  əsər  özündə  ehtiva  etdiyi  ali, 
tərbiyəvi əhəmiyyət kəsb edən fikirlərilə olduqca yüksək dəyərlən-
dirilir. Ailə, əxlaq, tərbiyə, mənəviyyat və digər məsələlərin də  yer 
aldığı  həmin  əsərdə  əks  olunan  dəyərli  nəsihətlər  indi  də  öz 
əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Tusinin verdiyi məsləhətlər, qiymət-
li  mülahizələr  dərindən  düşünmək  üçün  əsas  verir,  eyni  zamanda 
insanın  mənəvi  cəhətdən  kamilləşməsinə  xidmət  edir.  Nəsirəddin 
Tusinin  ailə  haqqındakı  fikirlərinin  mahiyyətində  dayanan  mühüm 

---

 
204 
 
məsələlərə yığcam olaraq belə təhlil verə bilərik: 1. Ailə qurmağın 
əhəmiyyət  kəsb  etməsi,  2.  Ailə  daxili  münasibətlərdə  müvazinətin 
saxlanılmasi, 3. Tərbiyə problemi.  
Nəsirəddin Tusi «Əxlaqi–Nasiri» əsərində göstərir ki, uşaq gö-
zəl işlərə meyl göstərirsə, ondan heç bir şeyi əsirgəməməli, istedadı-
nın sönməsinə yol verilməməlidir. Uşağı həmişə onun təbiətini kor-
laya  biləcək  adamlarla  və  şeylərlə  oturub  durmaqdan  və  oynamaq-
dan  çəkindirmək  lazımdır.  Müəllif  uşağa  qarşı  yetərincə  həssas  və 
hörmətlə davranmağın tərəfdarıdır. Tusi uşaqlara adət və ənənələri, 
davranış  qaydalarını  və  dini  vəzifələri  öyrətməyi  məsləhət  bilir.  O 
qeyd edir ki, xeyirli işləri tərifləmək, zərərli  işləri isə pisləmək la-
zımdır, uşaqlarda pis adətlərə və bəd əməllərə qarşı nifrət oyatmaq 
zəruridir. Bunun üçün isə onları körpəlikdən tərbiyə etmək vacibdir, 
çünki  tənbeh və tərbiyə  uşağa keçə bilər. Burada müəllif çox düz-
gün bir məsələyə toxunmuşdur ki, hər şeyin öz vaxtı var. Xoşagələn 
hərəkəti varsa, tərifləyib həvəsləndirmək, əksinə bir pis iş görübsə, 
o zaman bilməmək üzündən etdiyini demək yaxşıdır. Çox danlayıb 
hər şeyi də qadağan etmək doğru deyil, çünki acığa düşüb haman işi 
bir də görməyə  sövq edər, bəlkə də incə hiylələrə əl atar. Elə etmək 
lazımdır ki, yemək qaydalarını bilsin, yatağan olmasın və heç nəyi 
gizlətməsin,  oturub-durmaq  qaydalarını,  susub-danışmaq  üsullarını 
öyrətmək lazımdır. Bərkə-boşa öyrətməli ki, hər sınağa hazır olsun, 
əziyyət  çəkməyi  adət  etməlidir  ki,  dözümlü  ola  bilsin.  O,  özünə, 
müəlliminə  və  yaşca  böyük  olanlara  hörmət  etməyi  bilməlidir. 
Yaxşı  tərbiyə  görmüş  uşaqlar  onunla  bir  məktəbdə  oxumalıdır  ki, 
onlardan öyrənə bilsin, elmə həvəsi artsın.  
Tusinin  «Əxlaqi  Nasiri»  əsərində  önə  sürülən  tərbiyəvi 
məsələlərdən  danışarkən  müəllifin  mühüm  məsələyə  toxunduğunu 
da qeyd etmək lazımdır. Belə ki, uşağın daxili, mənəvi aləmi onun 
gələcək inkişafını müəyyənləşdirir. Bəzən uşaqlar bu daxili dünyanı 
büruzə verməkdən utanıb çəkinir. Bu cür uşaqlara qarşı daha həssas 
yanaşılmalıdır.  Hər  bir  uşaq  ayrı–ayrılıqda  fərqlidir,  özünəməxsus 
keyfiyyətlərə malikdir. Tərbiyəvi yanaşmada mütləq bu xüsusiyyət-
lərə diqqət yetirmək lazımdır (19).  

---