Sosiologiya

«informasiyanın  yayılması  insanların  kütləvi  mənəvi  ünsiyyətinin  aynimaz  hissəsidir;  bu,  bəşəriyyətin  inkişafının 
müəyyən pilləsində meydana gəlmiş, bilavasitə şəxsiyyətlərarası ünsiyyəti tamamlamışdır.’ 
Kütləvi informasiya vasitələri öz təbiəti etibarilə bütün cəmiyyət miqyasında xəbərlərin və s. geniş və hərtərəfli 
mübadiləsini həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
Sosioloji  baxımdan  əhəmiyyətli  olan  bir  məsələyə  də  toxunmağa  ehtiyac  vardır.  Kütləvi  informasiya 
vasitələrinə  dair  tədqiqatlar  keçmiş  Sovet  İttifaqında  20-ci  illərin  ortalannda  başlanmışdır.  Bu  tədqiqatların  əsas 
problematikası  qəzetlərin,  jumallann  məzmun  və  formasının  fəhlə  və  kəndli  [258  -  259]  kütlələrinin  ehtiyaclarına, 
tələbatlanna uyğunluğu məsələsi idi. Mətbuat auditoriyasının «sintetik» tədqiqatları (bu tədqiqatlan həmin illərdə belə 
adlandırırdılar)  inkişaf  edirdi.  Bu  tədqiqatlarda  informasiya  maraqlarının  öyrənilməsi  qəzet  və  jurnal  oxucularının 
sosial həyatının bütün amillərini nəzərə almaqla aparılırdı. 
Mətbuatın sosiologiyası kütləvi informasiya vasitələri sosiologiyasmm ən inkişaf etmiş sahəsidir. Auditoriya, 
jurnalist  korpusu,  materiallann  məzmunu  və  ifadə  formalan,  mərkəzi  və  yerli  mətbuatın  qarşılıqlı  təsiri  və 
münasibətləri və s. - bütün bunlar mətbuat sosiologiyasmm öyrənmə obyektinə daxildir. 
Radio verilişləri sahəsində sosioloji tədqiqatlar hələ müharibədən əvvəlki dövrdə başlanmışdır. Lakin həmin 
tədqiqatlar  məhz  müharibədən  sonrakı  dövrdə  böyük  vüsət  almış  və  müntəzəm  xarakter  kəsb  etmişdir.  Radio 
auditoriyası,  müxtəlif  regionlarda  radio  proqramlarının  formalaşması  spesifikası,  ayn-ayn  verilişlər  tsikillərinin 
populyarlığı və i.a. xüsusilə fəal surətdə öyrənilmişdir. 
Keçmiş  SSRİ-də  televiziya  verilişlərinin  sosioloji  baxımdan  öyrənilməsi  60-cı  illərin  sonu  -  70-ci  illərin 
əvvəlindən  inkişaf  etməyə  başlamışdır.  Televiziya  verilişlərinin  istehlakmm  həcmi  və  istiqamətləri,  televiziyanın 
yayılmasının  digər  kütləvi  informasiya  vasitələrinə  təsiri,  televiziyanın  mədəniyyətin  istehlakında  rolu  və  s.  kimi 
məsələlərin öyrənilməsi həyata keçirilmişdir. 
Reklam kütləvi informasiya vasitələrinin fəaliyyəti ilə sıx bağlıdır. Nə və ya kim barəsində (bir qayda olaraq 
şey, şəxs, təşkilat barəsində) məlumatların yayılmasını nəzərdə tutan reklam kütləvi diqqəti cəlb etmək məqsədi güdür. 
Ticarət  -  iqtisadi  və  ideya-siyasi  reklamları  ayırd  etmək  olar.  Reklamlann  sosioloji  baxımdan  öyrənilməsi  keçmiş 
SSRİ-də 70-ci illərdən başlanmışdır. Reklama dair sosioloji tədqiqatlar əsasən istehlakçıya təsirin müxtəlif aspektlərini 
öyrənməklə bağlı olmuşdur. Etiraf etməliyik ki, son illərdə kütləvi informasiya vasitələrində reklamlar xüsusilə geniş 
yayılmışdır. Bazar münasibətləri və strukturları rəqabət mübarizəsinə, deməli, həm də reklama geniş meydan açır. 
Oxucu, tamaşaçı, dinləyici auditoriyası öz rəngarəngliyi ilə seçilir. Bu, insanların sabit birliyi olub, onlann 
informasiya  maraqlarının  və  tələbatlannm,  habelə  həmin  maraq  və  tələbatlann  ödənilməsi  formalan,  üsullan  və 
kanallannm ümumiliyi əsasında təşəkkül tapır. Auditoriya informasiyamn mənbəyi və məzmunu ilə yanaşı insanlann 
mənəvi ünsiyyətinin ən mühüm struktur ünsürlərindən biridir. Kütləvi auditoriyanın mahiyyəti ondadır ki, o, ünsiyyət 
prosesində insanlann öz aralannda və bütövlükdə cəmiyyətlə qarşılıqlı əlaqəsini əks etdirir. 
Kütləvi  auditoriya  bir  sıra  kəmiyyət  və  keyfiyyət  xarakteristikalanna  malikdir.  Auditoriyanın  böyüklü5äi 
(həcmi)  sosial  əhəmiyyətli  göstəricidir,  müəyyən  informasiya  mənbəyinin  təsir  miqyaslanm  ifadə  edən  amildir. 
İnformasiya mənbələri üçün daha geniş auditoriya qazanmaq dövlətin, vətəndaşlarm müxtəlif ictimai təşkilatlannm və 
birliklərinin informasiya-təbliğatçılıq fəaliyyətinin ən mühüm praktik nəticələrindən biridir. 
Kütləvi auditoriyanın keyfiyyət xarakteristikasını müəyyən edən ən mühüm amillərdən biri təhsil səviyyəsidir. 
Təhsil səviyyəsi bu və ya digər informasiya mənbəyinə xas olan auditoriyanın seçilməsinə birbaşa təsir göstərir; bu, 
təklif edilən informasiyanın məzmununu başa düşməkdə və ondan istifadə etməkdə mühüm göstəricidir. Lakin təhsilin 
universal, abstrakt xarakterli meyarlan yoxdur. O, bu və ya digər cəmiyyətin sosial şəraitində müxtəlifcür əks olunur. 
Kütləvi auditoriya münasibətlərin dinamik strukturunu təcəssüm etdirir. Bu struktur həm  məzmun, həm  də 
məkan-zaman parametrlərinə görə dəyişilir. Bununla əlaqədar olaraq, kütləvi informasiya vasitələri sosiologiyasında 
auditoriyanın  müxtəlif  tipləri  ayırd  edilir.  Məsələn,  real  və  potensial  auditoriya,  müntəzəm  və  qeyri-müntəzəm 
auditoriya, [260 a 261] məqsədli və qeyri-məqsədli auditoriya və s. 
Adətən bütün tiplər üç səviyyədə təzahür edir: 
a)
 
informasiya mənbələri sistemi; 
b)
 
ayrıca mənbə sistemi (məsələn, ancaq televiziya auditoriyası); 
v) ayrıca kanal sistemi (məsələn, bu və ya digər qəzetin auditoriyası).^ 
Kütləvi informasiya vasitələri ictimai şüurun məqsədyönlü formalaşdırılması istiqamətində uğurlu addımlar 
atılmasını  təmin  etmək  üçün  müasir  ictimai  şüurun  xüsusiyyətlərini  nəzərə  almalıdırlar.  Görkəmli  sosioloq  T.  İ. 
Zaslavskaya dörd başlıca xüsusiyyəti vurğulayır: 
' Российская социологическая энциклопедия. Москва, 1998, с. 532. 
^ Bu haqda ətraflı bax: Коробейников В. С. Редакция и аудитория: социологический анализ. Москва., 
1990, с. 441-443. 
103 

---

1)
 
ictimai şüurun bir sıra köhnəlmiş təsəvvürlərdən və ehkamlardan xilas ola bilməməsi əhalinin müasir 
sosial reallıqları qavranmasmı xeyli dərəcədə çətinləşdirir; 
2)
 
əhalinin  xeyli  hissəsinin  bərabərləşdirici  sərvətlərə  yönümü  aktiv  və  səmərəli  fəaliyyət  sərvətlərinin 
qərarlaşmasmı ləngidir; 
3)
 
«sosial  infantilizm»  -  bu,  dövlətin  «qeyri-məhdud»  maddi  və  maliyyə  ehtiyatlarına  malik  olması  kimi 
sadəlövh inamda təzahür edir; 
4)
 
regional, idarə, qrup eqoizminin güclü ifadə olunması istənilən sahədə təmas nöqtələrinin axtanlmasma, 
ümummilli maraqlann daha dolğun reallaşdınimasma mane olur.' 
Kütləvi informasiya vasitələri kütlələrin həyati maraqlarına toxunan məsələlərdə ictimai rəyə dərindən bələd 
olmalı, bu halda ayrı-ayn regionlar, sahələr və qruplar üzrə konkret vəziyyətə nüfuz etməyi bacarmalı, ictimai rəyin 
sağlam istiqamətdə formalaşmasına, öz təsir gücünü artırmasına kömək etməlidirlər. 
' Социальные аринтиры обнавления: общество и человек. М., 1990, с. 441 - 442. 
104 

---