Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
69
eserlere yapılan atıfların, kitaptaki burjuva milliyetçisi kavramları 
saklaması”dır ve Aydarova’ya göre bu, Kazak tarihini yeni okumakta 
olan birinin kafasını karıştırabilecek niteliktedir. 
19 Temmuz 1948’deki kapanış oturumunda, 19. yy Tarihi Kürsüsü 
Başkanı B. S. Süleymanov: “Tüm Bolşevik dürüstlük ve açıksözlülüğümle 
ifade etmeliyim ki, yazar (Bekmakhanov – G. K.) bilim camiasının gü-
veni konusunda başarısızlığa uğramıştır ve eserinde belli başlı ideolojik 
hatalar mevcuttur
.” Süleymanov, Bekmakhanov’a ve 1820-1840 Yılları 
Arasında Kazakistan kitabına aşağıdaki suçlamaları yöneltmiştir:
Monografinin yazarı, okuyucuyu doğrudan Kazak emekçi sınıfının 
tarihte, dolayısı ile Kazak halkının bilim ve sanat değerlerinin tarihinde 
hiçbir katkısı olmadığını düşünmeye itmektedir.
Monografinin yazarı, halk tabakasının değerini reddetme fikrine sıkı 
sıkıya sarılmaktadır.
Yazar, Alaş Orda lideri Alihan Bökeyhan’ı aklamaktan çekinmemekte 
tereddüt etmeden kitabında onun çalışmalarını ve yazılarını güvenilir 
ve değerli bir tarihi kaynakmış gibi kullanmaktadır. 
Yazar, anti-Marksist bir teori olan “tek akım” teorisini övmektedir.
Yazar, Şortanbay gibi gerici şairlerin ifadelerine yer vererek Kazakistan 
Komünist Partisi (b) Merkez Komitesinin “Dil ve Edebiyat Fakültesinin 
Çalışmasındaki Ciddi Siyasi Hatalar Üzerine” adlı kararını yok saymaktadır.
Kitap pratik olarak eksik, ideolojik olarak ise affedilemezdir.
99
Buna karşın, tarihçilerin ikinci bir grubu ise (B. A. Aspandiyarov, I. 
U. Budovitz, A. M. Jirençin, E. D. Dilmuhammedov) SSCB Moskova S.A. 
Tarih Enstitüsündeki tartışmada yapılan eleştirileri dikkate almayarak 
bu monografiyi övme eğilimi göstermişlerdir.
100
 
Üçüncü grupta kalan tarihçiler (A. N. Nusupbekov, T. E. Elevov, Kh. 
M. Adilgereyev, T. A. Kulteleyev, A. B. Tursunbayev, S. G. Medvedev ve 
diğerleri) ise, 1820-1840 Yılları Arasında Kazakistan adlı monografiye diğer 
tarihçilerden farklı olarak detaylı, analitik bir üslupla yaklaşmışlardır. 
Genel olarak, tarihçiler-bilim insanları bu monografinin bilimsel sevi-
yesini fazlasıyla takdir etmişlerdi ve 1837-1847’de Kenesarı Kasımov’un 
yönettiği başkaldırının anti-kolonyal bir ayaklanma olarak değerlendiril-
mesi konusunda hemfikirlerdi. Yapılan belli başlı yorumlar ise şunlardı:
Kenesarı Kasımov’un önderliği ettiği ayaklanmanın özünün devrimci 
olduğu iddiasındaki yanılgı,
Kazak Cüzleri arasındaki ekonomik yapı, kültür ve yaşam tarzı 
farklarının yeterince kanıtlanmaması,
99 
Қозыбаев – Нұрпейісов a.g.s.; История Казахстана: белые пятнA, s. 14-18-19. s. 134-
145.
100 A.g.e., s. 42-48, 80-84, 90-94, 127-134.

---

SOVYET TARİH YAZIMI VE
70
Halkbilime dayalı kaynaklar hakkında yeterince eleştirel davranılmaması,
Kenesarı Kasımov’un idealize edilmesi.
101
 
Gördüğümüz üzere, bilimsel bir eser hakkındaki tartışma, siyasi bir hâl 
almıştır. Bilindiği üzere, Ermukhan Bekmakhanov savaş sonrası dönemdeki 
siyasi baskının kurbanı olmuştur ve 25 yıl hapis cezasına çarptırılmıştır.
Ancak Kazakistan’ın bağımsızlığını kazanmasının ardından araştırma-
cılar, 1940-1950’lerde aydınlara karşı yürütülen siyasi kampanya da dâhil 
olmak üzere, ülke tarihindeki boşlukları onarmaya başlayabilmişlerdir.
BİBLİYOGRAFYA
Большевик КазахстанA, 1945, No 6, s. 49 – 51.
Гуревич Л., Тоталитаризм против интеллигенции. Из истории 
политики тоталитарного государства в отношении интеллигенции 
КазахстанA, Almatı, 1992. 
Дискуссия по книге Бекмаханова Е.Б. «Казахстана в 20-40-е годы 
XIX века». Стенограмма. Июль 1948 года. – Алматы: КЕНЖЕ ПРЕСС, 
2000. 
История Казахстана: белые пятна. – С. 34-49.
Казахского Филиала Академии Наук Союза СССР. – Серия 
историческая. – 1946. – No 2 (27).
Қозыбаев М. Қ. - Нұрпейісов К. Н. “Тағдыры күрделі қайсар талант”, 
Социалистік 
Қазақстан, 18 Ocak 1989. 
Нурпеисов К. “История одного «дела»”, В кн.: История Казахстана: 
белые пятна. Сб. Статей, Almatı, 1991, s. 34-49. 
О подготовке 2–го издания «Истории Казахской ССР». – 
Известия 
“Письма Анны Михайловны Панкратовой”, Вопросы истории, 1988, 
No 11.
Сулейменов Р.Б. Р. Б. Сулейменов, “Историография культурной 
революции”, В кн.: Историческая наука советского Казахстана. (1917-
1960гг.). Очерки становления и развития, Almatı, 1990.
101 A.g.e., s. 53-59, 60-64, 72-79, 85-90, 145-151.

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
71
KAZAK VE KIRGIZ TARİHÇİLİĞİNDE KENESARI KASIMULI
ARAŞTIRMALARI VE ERMUKHAN BEKMAKHANOV’UN 
ROLÜ
*
Doç. Dr. Güljanat Kurmangaliyeva Ercilasun
**
Kenesarı Kasımulı’nın
102
 faaliyetlerinin araştırılması, 19. yüzyıl Kazak 
ve Kırgız tarihçiliğinin önemli ve problemli konularından biri olagel-
miştir. Bu konu Çarlık döneminde yazılmaya başlamış, çeşitli görüşlerle 
birbirine zıt olan uçlarda tarihçilikte yerini almıştır. Kazak tarih yazı-
cılığında Kenesarı değerlendirmeleri ağırlıklı olarak Sovyet dönemi ve 
Sovyet sonrası dönem şeklinde farklılık gösterirken, Kırgız tarih yazımı 
dönem farkından ziyade kendi içinde görüş farklılığı barındırmaktadır. 
Kenesarı Kasımulı araştırmaları, zaman ve rejime göre değişiklik gös-
terirken, isyanın meydana geldiği ve ilk kayıtlara geçtiği Çarlık Rusyası 
döneminde olumsuz bir hareket olarak nitelendirilmiştir. Kenesarı Ka-
sımulı’nın önderliğinde meydana gelen isyan, 1837-47 yıllarında Kazak 
topraklarının birçok bölgesinde, bütün Kazak jüzlerinin
103
 desteğiyle 
vuku bulmuştur. Kenesarı, Çarlık Rusyası’nın yayılma siyasetine ve 
uygulamalarına karşı mücadele verdiğinden ve Kazak Hanlığını ihya 
etmek istemesinden ötürü Kenesarı, asi ve haydut olarak kaydedilmiştir. 
Tarih yazmak, Sovyet rejiminde prestijli ve çok önemli bir husus 
idi. Marksist ve Leninist bakış açısına göre, tarih yazarken, genel hat-
larıyla, halkların Çarlık Rusya’ya kendi istekleriyle katıldığı, burjuva 
sınıfının halkı ezdiği, işçi ve çiftçi sınıfın ezildiği ve Ekim devrimi ile 
SSCB Komünist Partisi sayesinde proleter, çiftçi ve halk kitlelerinin 
nasıl refaha erdiği yazılması gerekiyordu. Kazak ve Kırgız tarihini ya-
zarken de Rusya’ya kendi ihtiyarı ile katıldıklarını belirtmekle birlikte 
o dönemde kendi toplumlarının feodal yöneticileri, boy beyleri ve 
zenginler tarafından nasıl acımasızca sömürüldüklerini, ezildiklerini 
yazmaları gerekiyordu. Bunları yazarken millî kimlikle ilgili hususlara 
ve dinî konulara dokunulmayacak, materyalist ve ateist görüş çerçe-
vesinde, Sovyet insanı kimliğinin başarısından söz edilecekti. Partiye 
*Bu makale, 2006 yılında Bişkek’te yayımlanan “Казак жана кыргыз тарыхнаамаларында 
Кенесары Касым уулунун ишмерд
үүлүгүнүн изилдениши” (Kazak ve Kırgız Tarihçiliğinde 
Kenesarı Kasımulı’nın Faaliyetlerinin İncelenmesi) adlı bildirinin genişletilmiş hâlidir. 
**Gazi Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Bölümü
102 0  Kasımulı, Kasım oğlu anlamına gelmektedir. 
103 Kazaklarda üç jüz bulunmaktadır: Ulı (Büyük) jüz, Orta jüz ve Kişi (Küçük) jüz. Jüzler, Ka-
zak kimliğinin bir parçasıdır. Jüzlerin 16-17. yüzyıllarda oluşturulduğu ve o sıralarda bölgesel, 
idarî ve askerî boyutu olduğu da düşünülmektedir. 

---