Sovyet tarih yazimi ve kazakistan tariHİNİn meseleleri

SOVYET TARİH YAZIMI VE
80
sızlık hareketlerini titizlikle ele almıştı
132
. Bu araştırma ile Kenesarı 
Kasımulı hareketi, ayaklanmanın sona erdirilmesinin üzerinden tam 
100 yıl geçtikten sonra yine gündeme gelmiş oldu.
19. Yüzyılın 20’li-40’lı Yıllarında Kazakistan
 yayımlandıktan sonra, 
bilim adamları ve yöneticiler tarafından iyi karşılandı. Hatta kitap 
Stalin ödülüne aday gösterilerek değerlendirmenin ilk aşamasını geçti. 
Ancak kitabın Kenesarı Kasımulı ayaklanmasına dair bölümü, yıllarca 
süren ve aynı zamanda Bekmakhanov için bir trajediye sebep olacak 
büyük bir problem yarattı. Sorun Moskova’ya kadar yayıldı. Almatı’da, 
Kazak SSC Bilimler Akademisi’nde beş gün süren tartışmalar yapıldı. 
Çeşitli eleştiriler arasında Bekmakhanov’un kitabının “içerik açısından 
sağlam temellerinin olmadığı, ideolojiden yoksun burjuva ve milliyetçi 
bir çalışma” olduğu ileri sürüldü. Bu sebeple, “bilimsel açıdan kafa 
karıştırıcı ve ideolojik açıdan tehlikeli” olduğundan hemen yayından 
ve dağıtımdan kaldırılması gerektiğine karar verildi
133
. Bilimler Akade-
misi’nde beş gün süren tartışmaların stenografisi, Bekmakhanov’un 
çalışmasına yöneltilen eleştiriler ve aydının bu eleştirilere cevabı, 
kitap olarak yayımlanmıştır
134
. Soruşturma ve kovuşturmaya maruz 
kalan bilim adamının bütün akademik unvanları elinden alınır ve 
Bekmakhanov, liselerde öğretmenlik yapmaya başlar. 1952 yılı Ey-
lül’ünde dersteyken tutuklanarak gönderildiği toplama kamplarından 
Şubat 1954’te sağ olarak döner
135
. 25 yıla hüküm kesilmişken erken 
dönebilmesinde 1953’te Stalin’in ölmesinin ve ayrıca Bekmakhanov’un 
dostu, “ikinci annesi” olarak gördüğü, ilmî konularda danışmanı ol-
muş tarihçi Pankratova’nın üst mercilere yazarak ve görüşerek bilim 
adamının aklanmasını sağlamasının rolü olmuştu
136
. Kenesarı Kasımulı 
132 Ermukhan Bekmakhanov, Kazakstan XIX Gasyrdyn 20-40 Jyldarynda (19. Yüzyılın 
20’li-40’lı Yıllarında Kazakistan). Almaty, (1947) 1994, s. 5-6, Kurmangaliyeva Ercilasun, 
Güljanat. Stalin’s Great Purges and the Penal System: The Case of the Kazak Intelligentsia 
(Stalin ‘in Büyük Tasfiyesi ve Ceza Sistemi: Kazak Entellektüelleri Örneği). Yayımlanmamış 
Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Pınar Akçalı. Ankara, ODTÜ, 2003, s. 69. 
133 Abu Takenov, “Tarihshy Ermukhan Bekmakhanov” (Tarihçi Ermukhan Bekmakhanov), 
Kazakstan XIX Gasyrdyn 20-40 Jyldarynda (19. Yüzyılın 20’li-40’lı Yıllarında Kazakistan), 
Almatı, 1994, s. 371-381; Güljanat Kurmangaliyeva Ercilasun, Stalin’s Great Purges and the 
Penal System: The Case of the Kazak Intelligentsia (Stalin ‘in Büyük Tasfiyesi ve Ceza Siste-
mi: Kazak Entellektüelleri Örneği). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Tez Danışmanı: Pınar 
Akçalı. Ankara, ODTÜ, 2003, s. 69-70. 
134 Stenogramma (Stenografi), Ermukhan Bekmakhanov’un 7 ciltlik Eserleri (Bekmakha-
nov’un Kitabının Tartışılması), ed. E.M. Arın vd. Pavlodar, 2005, 6. cilt. 
135 Dmitrova, İ. “2011 Yılı Basımına Önsöz”, İstoriya Kazahstana (İstoriya Kazahskoy SSR s 
drevneyşih vremyon do nashih dney, izdanie 1943g.) (Eski Çağlardan Günümüze Kazakistan 
(Kazak SSC) Tarihi, 1943 yılı baskısı), 3. Baskı. Almatı, 2011, s. 9.
136 Kalkan, İbrahim. “Halk Düşmanı mı, Halk Kahramanı mı? Sovyet Tarihçiliğinin İkilemi”, 

---

KAZAKİSTAN TARİHİNİN MESELELERİ
81
hakkında derinlemesine araştırma yapan ilk bilim adamı Bekmakhanov 
olsa da, yaşadığı kovuşturma ve cezalar, zaman içerisinde Kenesarı ile 
ilgili söylem ve değerlendirmelerinde onu değişiklik yapmaya mecbur 
bırakmıştır. 
Sovyet döneminin resmî bakışı, Kazak SSR Tarihı (Kazak SSC Tarihi) 
kitabında açıkça görülür. Birçok tarihçi tarafından hazırlanan Kazak 
SSR Tarihı, 
rejimin işleyişine uygun olarak, SSCB ve Kazak Sovyet 
Sosyalist Cumhuriyeti Komünist Partisi’ne bağlı tarih kurumları ta-
rafından onaylanmıştır. Bu kitapta, Kenesarı’nın ideolojisinin, feodal, 
gerici ve hanlık rejimini canlandırmaya yönelik olduğu yazmaktadır. 
Kenesarı’nın birçok defa, bütün Kazakları Rus hâkimiyetinden kurta-
racağını belirttiği ve bütün Kazak jüzlerini kendi özel mülkiyeti olarak 
gördüğü yazılmıştır
137
. Kitabın, bir başka bölümünde, Kenesarı Kasımulı 
ve benzer ayaklanma hareketlerini bastırmaya yardım eden ve katkıda 
bulunanların ailelerinin, vergilerden muaf olduğu belirtilmektedir
138
.
Kenesarı Kasımulı’nın faaliyetlerini araştırma, bağımsızlıktan sonra 
hız kazanır ve önemli konulardan biri hâline gelir. Kenesarı Kasımulı, 
artık üç jüz tarafından seçilen Han ve Rus kolonizasyonuna karşı 
mücadele eden bir kahraman olarak nitelendirilmektedir. Kenesarı’nın, 
askerî lider ve siyasetçi kimliği vurgulanmış, mücadelesinin halk için 
olduğunun üstünde durulmuş, bu sebeple halk tarafından sevilip, değer 
verildiği belirtilmiştir
139
. 
Bununla birlikte, Kazak tarihçilerinden Januzak Kasımbayev, Kazak-
ların kendi arasında da Rus hâkimiyetinde yaşayarak barış ve huzurun 
tesis edileceğini düşünen boy beyleri ve yöneticileri bulunduğunu, bu 
sebeple Kenesarı hareketinin, tamamen halk düzeyine erişemediğini 
yazmıştır
140
. Hâlbuki, Ermukhan Bekmakhanov, Kenesarı Kasımulı’nın 
liderliğindeki bu mücadeleye her zaman ve her vakitte, eşit miktarda 
olmasa da Kazakların üç jüzünden de halk kitlelerinin katıldığını be-
lirtmiştir
141
. 1947 ve sonrasındaki yıllarda şiddetli eleştiriler, tartışmalar 
Stalin ve Türk Dünyası, ed. Emine Gürsoy-Naskali – Liaisan Şahin. İstanbul, 2007, s. 286; 
Arın, E.M. ve J.O. Artıkbayev. “Ermukan Bekmakhanovtın Ömirbayanı (Ermukan Bekmakha-
nov’un Hayatı)”, http://Bekmakhanov.psu.kz/ (Erişim tarihi: Ekim 2015), s. 14-23.
137 Kazak SSR Tarihı (Kazak SSC Tarihi), Almatı, 1982, 3.cilt, s. 174-180. 
138 A.g.e., s. 238.
139 Kazakstan tarihı köne zamannan büginge deyin (Oçerkter) (Eski Çağdan Bugüne Kadar 
Kazakistan Tarihi). Almatı, 1994, s. 225-231. 
140 Januzak Kasımbayev, Ob osvoboditel’nom haraktere vosstaniya 1837-1847 gg. (1837-
1847 Yıllarındaki İsyanın Kurtuluş Özelliği Hakkında), Almatı, 1993, s. 107.
141 Ermukhan Bekmakhanov, Vosstanie Hana Kenesarı (1837-1847) (Kenesarı Han İsyanı, 
1837-1847), Almatı, 1992, s. 12. 

---