MEYDAN VƏ MEYDANÇALAR
153
Vaxtı ilə Bakıda 16-ya qədər meydan və meydançalar olmuŞdur.
Quba meydanı (və yaxud Bazar meydanı). Böyük və tanınmıŞ meydan idi.
Şəhərə gələn yollar məhz bu meydanda birləŞirdi. Bir tərəfdən Bakı kəndlərindən
gələn arabalar və baŞqa nəqliyyat vasitələri, o biri tərəfdən Quba və İamaxıdan
gələn öküz arabaları əsasən bu meydanda düŞərdilər. Qubanın cırıltılı öküz
arabaları öz yüklərini məhz bu meydanda boŞaldardılar. Buna görə də bu Bazar
meydanı Quba meydanı kimi tanınırdı. Sübh tezdən axŞam düŞənədək burada
qızğın alver gedirdi. Qubadan əsasən alma, armud və baŞqa meyvələr gətirilərdi.
Bakı kəndlərindən isə göyərtidən tutmuŞ yer-yemiŞədək daŞınıb, burada satılardı.
Ətrafında bir cərgə dükanlar vardı. Sonralar meydanın mərkəzində də taxtadan
dükanlar tikilmiŞdi. Malakan furqonları ilə meyvə və tərəvəz, xüsusilə kələm
daŞınardı. Türkmənistandan gətirilən Cərco yemiŞləri qıŞın ortalarınadək
dükanların qabağında asılıb, satılardı. Meydanda ayaq basmağa yer olmazdı.
Buradan keçən konkalar camaatı xəbərdar etmək üçün zənglərini müttəsil
çalırdılar. Səs-küydən qulaq batardı. Mallarını tərifləyənlərin çığırtısı, konkanın
zəng səslərinə, müəzzinlərin minarələrdən eŞidilən azanına qarıŞaraq, qulaqbatırıcı
uğultuya çevrilirdi. Bir az aralıqda iri bir karvansara vardı ki, bazara daxil ola
bilməyən Bakı arabaçıları araba və atlarını burada açardılar. İvleydan xüsusilə
yağıŞlı havalarda zığ palçığa bulaŞardı. YeyilmiŞ meyvələrin qabıq və qalıqları
ayaq altına atılardı. Süpürgəçilər bu zibilləri yalnız axŞamlar camaatın əl-ayağı
bazardan yığıŞandan sonra süpürməyə imkan tapırdılar. Burada dükan və taxta
köŞklərdə alver edənlərdən baŞqa bazara gətirdiyi mallarını kisə-kisə yerə qoyub,
satanlar da olurdu. Polisin qadağan etməsinə baxmayaraq, məharətlə onların
gözlərindən yayınaraq, öz alverlərini davam etdirərdilər.
İkinci böyük meydan Vorontsov, yaxud Kömür meydanı idi. Vaxtı ilə bu
yerdə kömür yandırıldığından meydan camaat arasında Kömür meydanı kimi
tanınırdı. _____Hökümət tərəfindən isə bu meydana rəsmi olaraq, Vorontsov meydanı
adı verilmiŞdi. Bakıya satmaq üçün komür gətirən kömürçülər bir qayda olaraq
həmiŞə buraya düŞərdilər. Dəvə karvanları üçün meydanda əlveriŞli Şərait vardı.
Yükləri boŞaldılmıŞ dəvələr geniŞ meydanın bir kənarına çəkilərək, köyŞək
vururdular. Əvvəllər kömür qala divarlarının yanında, burada hələ nə Tağıyevin qız
məktəbi, nə də Realnı uçuliŞe və Bakı Bələdiyyə İdarəsinin binaları tikilməmiŞdən
geniŞ açıqlıqda satılırdı. Bununla da bu yer Kömür meydanı adlandırılmıŞdı. Azca
aralıda kömür tayalarını çəkmək üçün qapan qoyulmuŞdu. Həmin yerə Qapandibi
deyirdilər.
Kömür meydanında Quba meydanından fərqli olaraq, alverdən baŞqa
müxtəlif əyləncələr də keçirilirdi. Burada tez-tez pəhləvanlar da güləŞərdilər. Xeyli
əvvəllərdə isə meydanda taxtadan hündür bir masa düzəldilərək üstündə oğru və
154
cinayətkarlara cəza verilərdi. Kömür meydanı daha çox köhnə və nimdaŞ
palpaltarların, ayaqqabıların, müxtəlif ev əŞyalarının satıldığı yer idi. Hər
addımbaŞı yerə sərilmiŞ müxtəlif ev müxəllifatına rast gəlirdin. Burada paslı
mıxdan tutmuŞ bərbəzəkli çil-çırağadək hər Şey satılırdı. Bir tərəfdə dərviŞ oxuyur,
o biri tərəfdə camaat hay-küylə xoruz döyüŞdürürdülər. Dağıstandan gələn
kəndirbazların oyunu daha maraqlı olardı. Kəndirbazlar əsasən üç nəfər olurdu.
Biri basdırılmıŞ iki dirək arasında tarım çəkilmiŞ ipin üstündə oyunbazlıq edir, o
biri onun hərəkətini musiqi ilə müŞaŞət edərdi. "Yalançı pəhləvan" adı ilə məŞhur
olan üçüncüsü isə əl-qolunu ataraq meydan qızıŞdırardı. Meydanda adam əlindən
tərpənmək olmazdı. Cümə günləri bura xüsusilə basırıq olurdu. Bir adam özünə
lazım olan Şeyi almaq üçün əldən-ayaqdan düŞürdü.
Cızbızxanalar həmiŞə adamla dolu olardı. BaŞqa bir tərəfdə kabab biŞirib
satırdılar. Toyuq-cücə çığırtısından, satılmağa gətirilmiŞ qoyun mələrtisindən qulaq
batırdı. Ancaq bütün bu natəmizlik içində qaynayan həyatın da öz məziyyəti vardı.
İarmanka çalanlar adamları öz bəxtlərini yoxlamağa çağırırdılar. TutuquŞunun
qutudan dimdiyi ilə götürduyü paketlərdə adamlar öz talelərini yoxlayırdılar. Belə
izdiham içərisində bəzən bir küncdə Şirma düzəldib, kukla teatrı göstərənlər də
olurdu.
Boyunlarından asılmıŞ kiçik qutularda rəngbərəng kağızlarda konfet satan
uŞaqlar səhərdən axŞamadək bazarda adamların əl-ayağına dolaŞırdılar. Xüsusilə
Şirədən xoruz Şəklində düzəlmiŞ və taxta çöpünə keçirilmiŞ sorma konfetlər
uŞaqların çox xoŞuna gələrdi. Bamiyə, Şərbət, iri mis çayniklərdə səələb satılardı.
Bazarın toz-torpağı üstüaçıq satılan bu Şeylərin üstünə qonsa da, alıcıların heç biri
buna əhəmiyyət verməzdi. Səələb adətən payızın son aylarında satılardı. O
öskürəyə və sinə ağrısına qarŞı yaxŞı dərman idi. Səələb səələb göyərtisi ilə süddən
hazırlanırdı. QıŞda Şəhərin böyük küçələrində olduğu kimi meydanda da Şabalıd
qovrulub satılırdı.
Birja (Azadlıq) meydanı Şəhərin iri meydanlarından biri idi. Təxminən
səkkiz hektar ərazini əhatə edən meydan o zamankı birja idarəsinin yaxınlığında
yerləŞdiyi üçün onun sağ tərəfindəki küçə də (indiki Üzeyir Hacıbəyov küçəsi)
Birja küçəsi adlanırdı.
Meydan boŞ və çılpaq bir düzənlik idi. Bərk xəzrilərdə burada toztorpaqdan
göz açmaq olmazdı.
Sağ tərəfdə Malakan küçəsi ilə (indiki Xaqani) L. İmidt (indiki R.
Behbudov) küçələrinin tinində yerləŞən əsgər kazarmasının əsgərləri burada təlim
keçərdilər.
Meydan at və arabaların duracaq yeri idi. Lakin dənizə yaxın olduğu üçün
havası təmiz olardı. Kömür meydanı və Quba meydanlarında olduğu kimi burada
da tez-tez həftə bazarları keçirilərdi. Meydanı abadlaŞdırmaq Şəhər Bələdiyyə
155
idarəsinin imkanı xaricində idi. Buna görə də beŞ hektar sahə yaŞayıŞ binaları
tikmək üçün xüsusi adamlara satıldı və tezliklə meydanın dörd tərəfində uca
binalar tikildi.
Gözləmək olardı ki, satılmıŞ sahədən əldə edilən pul meydanın
abadlaŞdırılmasına sərf olunacaqdır. Ancaq pul nəinki baŞqa yerə xərcləndi, hətta
dumanın iclasında həmin ərazidə boŞ qalmıŞ üç hektarlıq sahədə də binalar
tikilməsi məsələsi irəli sürüldü. Bu məsələ 1904-cü ildə dumanın iclaslarında
böyük mübahisələrə səbəb oldu.
Qlasnıların varlı sinifləri təmsil edən hissəsi meydanın qalan ərazisində də
yeni binalar tikilməsinə tərəfdar çıxır. Həsən bəy Zərdabi bu fikrin əleyhinə olaraq
meydanın Şəhər əhalisinin dincəlməsi üçün yaŞıllaŞdırılıb abadlaŞdırılmasını təklif
etdi və sübut etməyə çalıŞdı ki, meydan Şəhər əhalisi üçün yaxŞı istirahət yeri ola
bilər, buna görə də orada binalar tikdirmək cinayətdir.
H. Zərdabinin haqlı sözləri nəzərə alınmadı. Duma səs çoxluğu ilə iki
hektara yaxın sahəni idarə binası tikdirməkdən ötrü birja komissiyasının ixtiyarına
verdi. Lakin komissiya meydanda bina tikdirməkdən imtina etdi. Meydan 1912-ci
ilədək əvvəlki vəziyyətində qaldı.
1912-ci ildə Nikitin qardaŞlarının Torqovı (indiki Nizami küçəsi) və BolŞoy
morskoy küçələrinin (indiki Bülbül) tinində olan sirk binası yandığından yeni bina
tikilməsi məsələsi ortaya atılır. Dumanın iclasında qərar qəbul olunur ki, meydanda
yeni sirk binasının tikilməsinə icazə verilsin. Bu vaxt Həsən bəy Zərdabi həyatda
yox idi; o, 1907-ci ilin noyabr ayında vəfat etmiŞdi.
1912-ci ildə meydanda taxtadan sirk binası tikilir. 1914-cü ildə həmin bina
geniŞləndirilərək "Rekord" adlı kinoteatr yaradılır. Dairəvi formalı bu bina
təxminan iki min tamaŞaçı tuturmuŞ.
1918-ci ildə erməni-müsəlman qırğını günlərində ermənilər ətraf evlərdə
yaŞayan azərbaycanlıları taxta sirk binasına toplayaraq, yandırmaq istəyirlərmiŞ.
YaxŞı ki, Qızıl qvardiya hissələri vaxtında özlərini çatdırıb, onları azad edir.
Birja meydanı inqilab ərəfəsində fəhlə yığıncaqlarının əsas mərkəzinə
çevrilmiŞdi. Çar mütləqiyyəti devrildikdən sonra, 1917-ci il oktyabrın 28-də
(noyabrın 11-də) burada Bakı fəhlə, əsgər və matroslarının izdihamlı mitinqi
keçirildi. Mitinqdə yekdilliklə qəbul edilmiŞ qətnamədə deyilirdi ki, hakimiyyət
təxirə salınmadan Sovetlərə verilməlidir. O vaxtdan da bura hüriyyət (Azadlıq)
meydanı adlandırılırdı.
1920-ci ilin sentyabrında 26 Bakı komissarının sümükləri AŞqabaddan
Bakıya gətirilir. Komissarların cənazələri Şərq xalqlarının birinci qurultayı
nümayəndələrinin iŞtirakı ilə hürriyyət meydanında dəfn edilir. O vaxtdan
hürriyyət meydanı 26 Bakı komissarının adını daŞıyır.
156
1923-cü ildə komissarların ölümünün beŞ illiyi ilə əlaqədar meydan rəssam
Q. Yakulovun layihəsi əsasında yenidən quruldu. "Rekord" kinoteatrının taxta
binası söküldü, meydanın dörd tərəfində ağaclar əkildi, qəbirlərin üzərində abidələr
ucaldıldı. Abidələrin müəllifləri heykəltəraŞ Y. Tripolski və memar İ. Pavleviç idi.
Ortada ucaldılmıŞ divarın Şərq və cənub-qərb tərəflərində qəzəblə düyünlənmiŞ
yumruqlarını qabağa uzatmıŞ fəhlə fiqurları qoyuldu.
Eyni üslubda hazırlanmıŞ fəhlə fiqurları meydanın sol tərəfində, Xaqani
küçəsindəki sütunlu evin fasadında da vardır. Hazırda bu binada Türk səfirliyi
yerləŞir. O vaxt isə bura Neft Sənayesi Fəhlələri Həmkarlar İttifaqının
sərəncamında idi. Görünür elə buna görə də onun fasadına fəhlə fiqurları əlavə
olunmuŞdu.
Meydanın dörd tərəfinə iki cərgə yoğun zəncir çəkilmiŞdi. Buna görə də
buranı bəzən "Zəncirli bağ"da adlandırırdılar. Meydanda düzəldilmiŞ iri hovuzun
ortasında yer kürəsinə sarınmıŞ zəncirləri əlindəki linglə qoparmaq istəyən fəhlənin
tuncdan tökülmüŞ fiquru var idi.
1958-ci ildə meydanın abidələr kompleksinə heykəltəraŞ S. D. Merkuryevin
qırmızı qranitdən düzəltdiyi "26 Bakı komissarının güllələnməsi" qorelyefi də
əlavə olundu.
1968-ci ildə 26 Bakı komissarı adına bağ əsaslı surətdə yenidən quruldu.
Burada kommunarların xatirə ansamblı yaradıldı. Əzəmətli kompleksin müəllifləri
memar H. Ələsgərov, Ə. Hüseynov, heykəltəraŞlar İ. Zeynalov və N.
Məmmədovdur. Dairəvi abidənin ortasında əbədi məŞəl yanır.
Böyük meydanlardan biri də Pyotr meydanıdır. Bu meydanın yaranması I
Pyotr dövrünə aiddir. Güman etmək olar ki, 1723-cü ilin iyununda Rusiya
qoŞunlarının sahilə çıxdığı bu yer sonralar I Pyotrun adı ilə adlandırılmıŞdır. XIX
əsrin ortalarından baŞlayaraq ədəbiyyatda (və o cümlədən "Kavkazski kalendar"da)
Petrovski ploŞŞad ifadəsinə tez-tez rast gəlmək mümkündür.
XIX əsrin əvvəllərində bu yer bataqlıq və qamıŞlıq olmuŞdur. Xəzərdə bərk
fırtınalar zamanı dəniz səthindən o qədər də hündürdə olmayan bu yerləri tez-tez su
basarmıŞ. Bakı quberniya mərkəzinə çevirildikdən sonra Şəhər qala divarlarını aŞıb
böyüdükcə, görünür, bu yerlər də təmizlənib sahmana salınmıŞdı. Bakının bütün
taxta-Şalban körpüləri bu meydançada yerləŞirdi. Keçən əsrin ikinci yarısında
yaŞayıŞ evlərinin əhatəsində qalmıŞ bu boŞ yerdən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə
olunurdu. Burada səyyar heyvanxanalar açılır, müxtəlif tamaŞalar göstərilirdi.
QarŞı tərəfdə - sahildə taxta körpülər tikiləndən sonra meydanda xüsusilə böyük
canlanma əmələ gəlir.
Keçən əsrin ortalarında burada taxtadan sirk qurulması barədə mətbuatda
xəbər vardır. Sirk Antuaneta Volf familiyalı bir qadına məxsus imiŞ. Bu o zamanlar
Bakıda yeganə ictimai əyləncə müəssisəsi olubdur
157
"Bakinskaya izvestiya" qəzeti 1877-ci ildə çıxan 15-ci nömrəsində
yazmıŞdı: "Bakıda sirkdən baŞqa heç bir ictimai əyləncə ocağı yoxdur".
Mətbuatdan məlum olur ki, meydan uzun müddət baxımsız qalıbmıŞ.
1918-ci ildə Bakı Xalq Komissarları Sovetinin hakimiyyəti dövründə
meydanda tez-tez mitinq və yığıncaqlar keçirilirmiŞ. Həmin ilin avqust ayında
Bakıda Sovet hakimiyyətinin süqüt etdiyi günlərdə Bakı Xalq Komissarları Soveti
HəŞtərxana yola düŞmək üçün bütün qüvvələrini bu meydana toplamıŞdı. Şəhər
artıq "Sentrokaspi" hökümətinin əlində idi. Yalnız Pyotr meydanı və ona bitmiŞ
küçələr Bakı Xalq Komissarları Sovetinin hakimiyyəti altında qalırdı.
Avqustun 4-də ingilis qoŞunları eser, menŞevik və daŞnaqların dəvəti ilə
Şəhərə daxil oldu. Qızıl qvardiya hissələri isə düŞmənə qarŞı döyüŞləri hələ də
davam etdirirdilər.
Beləliklə, Bakı Xalq Komissarları Sovetinin fəaliyyətinin son günləri bu
meydanla sıx bağ!ı olmuŞdur. 1918-ci il avqustun 14-də Bakıdakı Sovet
hakimiyyətinin baŞçıları, Qızıl Ordu hissələri HəŞtarxana yola düŞdülər. 1918-
1919-cu illərdə bu meydanda müsavat əsgərlərinin məŞqi keçirilirdi.
1920-ci ildə Bakı Sovetinin gördüyü ilk tədbirlərdən biri Pyotr meydanının
26 Bakı komissarının adı ilə adlandırılması oldu. Lakin 1920-ci ilin sentyabrında
Bakı komissarlarının cənazələri Bakıya gətirilib Hürriyyət meydanında (indiki 26-
lar bağı) dəfn edildiyindən yeni ad həmin meydanın üzərindən götürüldü.
KeçmiŞ Pyotr meydanı Sovet hakimiyyəti illərində yaŞıllaŞdırılıb xalqın
ixtiyarına verildi. Sahilə yaxın olan meydan istirahət üçün gözəl guŞə oldu. Böyük
Vətən müharibəsindən əvvəl burada böyük bir tribuna tikilmiŞdi. Bayramlarda bu
meydanda hərbi parad və Şəhər zəhmətkeŞlərinin nümayiŞi keçirilirdi.
1955-ci ildən burada V. İ. Lenin Mərkəzi muzeyi Bakı filialının binası
yerləŞirdi. Hal-hazırda bu bina muzeylər kompleksidir.
Yarmarka meydanı. Meydan indiki S. Vurğun bağının və Dəmir yolu
idarəsinin ərazisində yerləŞirdi. Şəhərdə iŞləyən, konkalar burada dövrə vurub, geri
qayıdırdılar. Buranı Saldat bazarı da adlandırırdılar. Bu da onunla əlaqədardı ki,
saldatlar burada öz köhnə pal-paltarlarını, yırtıq ayaqqabılarını satır, ya da nəyə isə
dəyiŞirdilər. Meydanda Ümumrusiya Nikolay yarmarkası keçirilən günlər xüsusilə
izdihamlı olurdu. Rusiyanın böyük Şəhərlərindən, məsələn Nijni-Novqoroddan,
Yaroslavldan, Saratovdan, Moskvadan, VarŞavadan, Tiflisdən buraya mallar
daŞınır, alver baŞlardı. Yarmarka günləri meydanda səhərdən axŞamadək musiqi
çalınır, kəndirbazlar öz məharətlərini göstərir, pəhləvanlar güləŞir, kukla tamaŞaları
göstərilirdi. Camaat ilboyu pul yığırdı ki, Nikolay yarmarkasında pal-paltar, bəzək
avadanlığı alsınlar. Belə təntənəli Nikolay yarmarkalarından biri 1902-ci ildə
keçirilmiŞdi. Yuxarıda adları çəkilən meydanlardan baŞqa Şəhərin müxtəlif
səmtlərində yerləŞmiŞ bu aŞağıdakı meydan və meydançalar da vardı: Belvü
158
meydanı - Dəmir yolu vağzalının arxasında idi. Batum meydanı, Qolovin meydanı,
Vladimir meydanı, Duma meydanı (indiki Gənclik meydanı), Qız qalası meydanı,
Peterburq meydanı (Nijni Bulvar küçəsi ilə Səməd Vurğun küçələrinin tinində),
Qanlıtəpə meydanı, Kilsə meydanı, Tiflis meydanı, Pavlov meydanı (UŞaq dəmir
yolu vağzalından aŞağıda), İran meydanı, Sisianov meydanı (AzərnəŞrin
aŞağısında), KeŞlə meydanı, Lüksemburq meydanı, Zavod meydanı (Qara Şəhərdə),
Yasamal meydanı, İnqilabdan qabaqkı mətbuatda Teatr meydanı sözünə tez-tez
rast gəlmək olardı. Əslində bu meydanın ömrü çox qısa olub. H. Z. Tağıyev
teatrının yanında yaŞayıŞ evləri tikilməmiŞdən boŞ qalan sahəni hamı Teatr
meydanı adlandırırdı. Teatrın dörd tərəfində uca yaŞayıŞ binalarının tikilməsi ilə
meydan ləğv olunmuŞdu.
Yuxarıda adları çəkilən meydanların əksəriyyəti sonralar yaŞayıŞ
mənzillərinin tikilməsilə ləğv olunmuŞdular.
Dostları ilə paylaş: |