Suğra osmanova qılman İlkin. Baki və bakililar

SƏFƏVİLƏR VƏ TÜRKLƏR BAKIDA

İirvanŞah I Xəlilullanın oğlu Fərrux Yasar hakimiyyəti dövründə Səfəvilər

İirvan üzərinə hücuma keçərək, ölkəni təzədən əsarət altına aldılar. Hələ bundan

qabaq 1460-cı ildə Səfəvi sərkərdələrindən Şeyx Cüneyd İirvana basqın edərkən I

Xəlilulla tərəfindən öldürülmüŞdü. Bundan təxminən iyirmi il sonra da Şeyx

Cüneydin oğlu Şeyx Heydər vuruŞmada Fərrux Yasar tərəfindən qətl edilmiŞdi.

Azərbaycanı birləŞdirmək və vahid Azərbaycan dövləti yaratmaq məqsədilə İirvan

17

torpaqlarına hücum edən İah İsmayıl babasının və atasının intiqamını almağı da

unutmurdu. 1500-cü ildə Gülüstan yaxınlığında Fərrux Yasar qoŞunları ilə İah

İsmayılın qızılbaŞları arasında qızğın döyüŞlər getdi. Bu döyüŞlərdə Fərrux Yasar

məğlub olaraq, öldürüldü. Bundan sonra İah İsmayıl İirvanın qala və Şəhərlərini

zəbt edərək, çoxlu qənimət ələ keçirdi. 1501-ci ildə isə qızılbaŞlar Bakı üzərinə

hücuma keçdilər.

Bu, baharın xoŞ günlərindən birində idi. Bakının iŞğalı üçün İah İsmayıl

özünün iki bacarıqlı sərkərdəsini göndərmiŞdi. Bunlar Məhəmməd bəy Ustaclu ilə

İlyas bəy Xunuslu idi. Onlar Şəhər divarlarına yaxınlaŞanda donuxub qaldılar. Uca

qalın divarlar boyu uzanan xəndəklər, üzərinə dəmir çəkilmiŞ darvazalar hər iki

sərkərdəni çox düŞündürdü. Belə möhkəm qalanı almaq çox çətin idi. İah İsmayıl

isə qalanın alınmasını tələsdirirdi. Hələ İirvanŞah Fərrux Yasarın dövründə Bakı,

Mahmudabad və Salyanın idarə edilməsini kürəkəni Qazıbəyə həvalə etmiŞdi. İah

İsmayılın qoŞunları Bakıya yaxınlaŞanda Qazıbəy təsadüfi olaraq Şəhərdən

çıxmıŞdı. Lakin onun olmaması bakılıları zərrə qədər də sarsıtmadı. Onlar qalanın

möhkəmliyinə arxayın olaraq, Şəhəri qəhrəmanlıqla müdafŞə etməyə baŞladılar.

Ərzaq və silah ehtiyatları da kifayət qədər vardı. Ərinin qalada olmadığını düŞmənə

bildirməmək üçün Qazıbəyin arvadı özü müdafŞəyə baŞçılıq etməyə baŞladı.

DüŞmənin qalaya bir-birinin dalınca olan həmlələri heç bir nəticə vermirdi.

Bakılılar mərdliklə müdafŞə olunurdular. Vəziyyəti belə gördükdə Səfəvilər bu

mərd qadının yanına elçi göndərdilər. Qazıbəyin arvadı elçini sarayda deyil, qala

divarının yanında qəbul etdi.

Cənabınızı eŞidirəm, - deyə qarŞısında durmuŞ qırmızı çalmalı

elçini qəzəblə süzdü.

Böyük Şahın fərmanını sizə çatdırmaq istəyirəm.

O nə fərmandır elə? - qadın istehza ilə soruŞdu.

Fərman budur ki, təslim olasınız.

Kifayətdir. - Qadın əlini çırpdı. - Bizə təslim olmağı təklif edənlərə

cavabımız ancaq birdir. - Bunu deyib, ətrafında toplaŞmıŞ müdafŞəçilərə müracŞətlə

əlavə etdi. - Aparın.

Hələ özünə gəlməmiŞ elçinin baŞı dərhal vurulur. Qadının bu hərəkəti İah

İsmayılın sərkərdələrini bərk qəzəbləndirir və təzədən qalaya basqına baŞlayırlar.

Ancaq bu da bir nəticə vermir. Bu dəfə Şəhərin darğası Şəhər müdafŞəsinin baŞçısı

yanına gəlir. Onu yola gətirməyə çalıŞaraq, qalanı təslim etməyi məsləhət görür.

Darğanın da baŞı bədənindən ayrılır. İah İsmayıl qalanın alınmadığını eŞidib,

köməyə təzə qüvvələr göndərir. Yenə də heç bir Şey çıxmadığını görəndə özü

Bakıya gəlməyə məcbur olur. Onun rəhbərliyi altında qızılbaŞ əsgərlər qala

divarının altından gecəli-gündüzlü lağım atmağa baŞlayırlar. Qalanın bir tərəfi

uçur. Yalnız bu zaman əhali təslim olmaq qərarına gəlir. Şəhərin görkəmli və

18

ağsaqqal adamlarından 70 nəfəri əyinlərinə kəfən taxaraq, qılıncları boyunlarından

asılı halda əllərində Quran Şəhər darvazalarından çıxıb, İah İsmayılın yanına

gəlirlər. Tarixçilərin yazdıqlarına görə, İah İsmayıl onların günahından keçir,

Şəhərdən yalnız qan bahası olaraq, min tümən pul alır. İah İsmayılın ürəyi bununla

da soyumur. O, babasını öldürmüŞ İirvanŞah I Xəlilullanın sümüklərinin

İirvanŞahların türbəsindən çıxarılıb, yandırılmasını əmr edir.

Həmin ildə də səfəvi qoŞunları İirvandan çıxırlar. Səfəvilərin İirvan

üzərində qələbə çalmasına baxmayaraq, İirvanŞahlar hələ də Səfəvilərə tabe

olmaqdan imtina edirdilər. Xüsusilə Fərrux Yasarın oğlu İirvanŞah İeyx Şah açıqaçığına

boyunduruq altına girmək istəmirdi. Buna görə də, sonralar İah İsmayıl

İirvanı tamamilə özünə tabe etmək üçün dəfələrlə bu torpaqlara hücum çəkmiŞdi.

Belə bir hücum axırıncı dəfə 1519-cu ildə olmuŞdu. İirvanŞahlar bu dəfə Səfəvilərə

qəti qələbə çalmaq əzmində idilər. Ancaq Səfəvilərin üstün qüvvələri qarŞısında

onlar heç bir Şey edə bilmirlər. Təslim olurlar. Səfəvilərin hər dəfə qələbə

çaldıqlarına baxmayaraq İirvanŞahlar öz istiqlaliyyətlərini hələ də saxlaya

bilmiŞdilər. 1524-cü ildə İah İsmayıl ölür və tac-taxta oğlu I Təhmasib sahib olur.

I Təhmasib dövründə Səfəvilər dövləti özünün əvvəlki əzəmətini daha hifz edə

bilmir. Bunun əsas səbəblərindən biri o idi ki, köçəri kürd tayfaları mərkəzi

hakimiyyətə tabe olmaqdan imtina edirdilər. İirvanŞahlar da bundan istifadə

edərək, öz mövqelərini möhkəmlətməyə çalıŞırdılar. İirvanŞah II Xəlilulladan

sonra taxta onun qardaŞı oğlu İahrux keçir. O çox cavan idi. Saray əyanları bundan

istifadə edərək, hakimiyyəti, demək olar ki, öz əllərinə almıŞdılar. Ölkədə talan

baŞlandı. Bu da xalqın böyük qəzəbinə səbəb olmuŞdu. İirvanda üsyanlar

baŞlamıŞdı. I Təhmasib bu fürsəti əldən buraxmaq istəmir. 20 minlik qoŞunla

İirvana basqın edir. Dörd aylıq mühasirədən sonra İahruxun yerləŞdiyi qala iŞğal

olunur. İahrux özü isə əsir alınıb, Təbrizə göndərilir. 1540-cı ildə İirvanŞahların

axırıncı Şahı İahrux Təbriz həbsxanasında gizlicə qətl edilir.

Beləliklə I Təhmasib İirvanŞahlar sülaləsini tamamilə ləğv edərək, İirvanı

Səfəvi dövlətinin əyalətlərindən birinə çevirdi. Bundan sonra İirvan varlılarının

böyük torpaq sahələri səfəvi əmirlərinə paylanır. Həmin müddətdə İirvanın idarə

edilməsi səfəvi caniŞininə - bəylərbəyinə həvalə olunur.

1541-ci ildə Təhmasib Qazi xan Təkəlini Bakıya hakim göndərir. Heç bir

Şeydən çəkinməyən bakılılar onu Şəhərə buraxmırlar. Yalnız zor gücünə Təkəli

Şəhərə daxil olub, hakimiyyətə baŞlayır.

Bu illərdə sultan Türkiyəsi hələ də Azərbaycanı, Gürcüstanı iŞğal etmək

arzusu ilə yaŞayırdı. Xüsusilə Xəzərin qərb sahilləri onun iŞtahasını çox çəkirdi.

1549-cu ildə I Sultan Süleyman Azərbaycana qoŞun yeridir. Bu iŞdə Türkiyəyə

rəğbət bəsləyən yerli feodallardan Bürhan Əlinin də böyük köməyi olur. Bürhan

Əlinin bu xidməti əvəzində türklər İamaxını iŞğal etdikdən sonra onu İirvana vali

19

təyin edirlər. İki ildən sonra Bürhan Əli ölür. İirvan təzədən Səfəvilərin əlinə

keçir. İirvanlılar Səfəvilərin Bürhan Əlinin meyidindən də intiqam alacaqlarını

bildikləri üçün meyidi gizlədirlər. İirvanın bəylərbəyi Abdulla xan isə meyidi

tapdıraraq, baŞını kəsdirir. Bu ara Abdulla xana xəbər verirlər ki, Bürhan Əlinin

yaxın adamları Bakıda gizlənirlər. Onların dalınca bir dəstə atlı göndərilir. Çox

axtarıŞdan sonra onları Xəzər dənizindəki adalardan birində tapırlar. Onları

Bakıdan İamaxıya gətirərək edam edirlər.

Bu əhvalatdan sonra İirvan əhli bir müddət rahat nəfəs almağa baŞlayır.

Lakin bu da uzun sürmür. 1554-cü ildə türk qoŞunları Sinan bəyin baŞçılığı altında

Zaqafqaziyaya daxil olub, İirvan üzərinə yüruyür. Bu zaman türk qoŞunlarına

bələdçilik edən İirvanŞahlar nəslindən olan Qasım Mirzə idi. O vaxtilə Səfəvilərin

istilasından sonra Türkiyəyə pənah aparmıŞ və sultanın sarayında yaŞamıŞdı.

Türklər bu hücumda müvəffəqiyyət qazana bilmirlər. Ərzaq çatıŞmamazlığı onları

qayıtmağa məcbur edir. 1555-ci ildə I Təhmasiblə türklər arasında müqavilə

bağlanır. Bu müqaviləyə əsasən Qərbi Gürcüstanm bir hissəsi, Ermənistanın qərb

əyalətləri Türkiyənin ixtiyarına verilir. Ermənistan və Gürcüstanın Şərq əyalətləri

isə Azərbaycanla birlikdə Səfəvilərin əlində qalır.

Bu müddətdən baŞlayaraq təxminən iyirmi il müddətində, Azərbaycan

torpaqlarında davam edən dinclik və rahatlıq ölkənin və o cümlədən Bakı Şəhərinin

ictimai-iqtisadi həyatında tərəqqi dövrü olur. Ticarət geniŞlənir, ölkədə xalq

təsərrüfatı müvəqqəti olsa da, qaydaya düŞür. Xüsusilə Abdulla xan İirvanda

bəylərbəyi olduğu müddət ərzində Rusiya ilə ticarət əlaqələri xeyli geniŞlənir.

Bakının ticarət mərkəzi kimi əhəmiyyəti daha da artır. Xəzər dənizi ilə yük

daŞınması birə-iki qat çoxalır. Bakı ilə İamaxı arasında olan ticarət yolları üstündə

karvansaralar və su ovdanları tikilir.

Bu iyirmi il Türkiyə üçün hərbi cəhətdən böyük yüksəliŞ, Səfəvilər üçün isə

tənəzzül dövrü idi. I Təhmasibin ölümündən sonra köçəri tayfalarla mərkəzi

hökümət arasında çəkiŞmələr daha da gərginləŞmiŞdi.

Taxt-taca yiyələnmək üstündə Şahın övladları arasında çəkiŞmə gedirdi.

Bəzi saray əyanlarının köməyi ilə İsmayıl Mirzə II İsmayıl adı ilə taxta çıxarılır.

Lakin onun hökmranlığı uzun sürmür. İki ildən sonra saray çevriliŞi nəticəsində II

İsmayıl öldurülür. Yerinə I Təhmasibin böyük oğlu kor Məhəmməd Xüdabəndə

keçir. A. Bakıxanov "Gülüstani-İrəm" əsərində Xüdabəndənin siyasəti nəticəsində

Səfəvi hökümətinin daha da zəiflədiyini qeyd edir. Onun yazdığına görə

Məhəmməd Xüdabəndə iradəcə zəif bir adam idi. Onun hökmranlığı dövründə

əmirlər arasındakı yekdillik də aradan qaldırılmıŞdı. Daha güclülər dövləti, demək

olar ki, aralarında bölüŞdürmüŞdülər. Bütün bunların nəticəsində Səfəvi dövləti

daxilən sarsılırdı.

20

Səfəvilərin belə zəifləməsindən istifadə edən Türkiyə vaxtı ilə onlarla

bağlanmıŞ müqaviləni pozaraq Mustafa Lələ paŞanın baŞçılığı altında 100 minlik

türk qoŞununu təzədən Zaqafqaziyaya yeritdi. MəŞhur Çaldİran döyüŞlərində

Səfəvilər məğlub edildi. Gəncə, Qəbələ, İamaxı, Bakı və baŞqa Şəhərlər iŞğal

edildi. Ölkədə yeni inzibati bölgü düzəldi. PaŞalıqlar, sancaqlar yaradıldı. AbŞeron

yarımadası Bakı Şəhəri ilə birlikdə ayrıca bir sancaq oldu. Y.Paxomovun

"Azərbaycan sikkə xəzinələri" kitabında o dövrdə Bakıda sultan adından basılmıŞ

sikkə nümunələri göstərilmiŞdir.

Bir müddətdən sonra türklər Bakı, İamaxı və baŞqa Şəhərlərdə kiçik

qarnizon hissələri saxlayıb, əsas qüvvəni geri çəkirlər.

Səfəvilərə də belə fürsət lazım idi. Türklər geri çəkilən kimi Məhəmməd

Xüdabəndənin oğlu Həmzə Mirzənin baŞçılığı altında Səfəvi qoŞunları türklərin

kiçik qüvvələrini darmadağın edib, Şəhərləri və o cümlədən Bakını osmanlılardan

azad etdilər. Osman paŞa Dərbəndə qaçdı. 1584-cü ildə osmanlıların vassalı olmuŞ

Məhəmməd Girey xan Osman paŞanın köməyinə çatdı; İamaxı, Bakı və baŞqa

Şəhərlər təzədən osmanlıların himayəsi altına keçdi. Türkləri İirvan Şəhərlərindən

çıxartmaq üçün Xüdabəndə Azərbaycana təzə qüvvələr göndərdi. Səfəvi əmirləri

əvvəlcə Bakını mühasirəyə aldılar. Lakin Şəhəri iŞğal edə bilmədilər. Çünki onların

arasında güclü ixtilaf baŞlamıŞdı. Digər tərəfdən ərzaq çatıŞmazlığı ordunun geri

qayıtmasına səbəb oldu.

Osmanlıların iŞğalı dövründə Səfəvi dövləti son dərəcə ağır günlər keçirirdi.

Özbəklər də ölkəni hədələməyə baŞlamıŞdılar. Səfəvi dövləti üçün belə ağır

vəziyyətdə Məhəmməd Xüdabəndənin kiçik oğlu I İah Abbas 1587-ci ildə taxta

çıxır. O Səfəvi tarixində İah Abbas Kəbir kimi tanınır. O zaman İah Abbasın on

altı yaŞı vardı. Gənc olmasına baxmayaraq, Mərkəzi Səfəvi dövlətini böhrandan

çıxarmaq üçün bir sıra tədbirlər düŞünüb həyata keçirir. Onun reformaları

nəticəsində Səfəvi dövləti özünün əvvəlki qüdrətini qaytarmağa nail olur.

Səfəvilərin paytaxtını da Qəzvin Şəhərindən, ölkənin içərilərinə - İsfahana köçürür.

Gənc Səfəvi hökmdarı ölkəni ağır vəziyyətdən qurtarmaq üçün əsas çıxıŞ yolunu

osmanlılarla müharibəni dayandırmaqda görür. 1590-cı ilin may ayında türklərlə

sülh müqaviləsi bağlanır. Doğrudur, bu Səfəvilərə çox ağır baŞa gəlir. Çünki

Azərbaycanın Şimal və cənub əyalətlərinin əksəriyyəti, o cümlədən Bakı və

AbŞeron türklərin himayəsi altında qalır. Türklər Azərbaycanda öz mövqelərini

möhkəmlədəndən sonra sünni məzhəbini rəsmi məzhəb elan edərək, ŞŞələri hər

yerdə təqib etməyə baŞlayırlar. O dövrdə Bakı əhalisinin əksəriyyəti ŞŞə idi. Bu

cəhətdən əhali hərtərəfdən sıxıŞdırılır, onlara həddindən artıq vergi qoyulur, ticarət

iŞlərinə maneçilik törədilirdi. Hətta bəzən bir çoxlarını sünni məzhəbini qəbul

etməyə məcbur edirdilər. Türklər Dərbənddən tutmuŞ, ta Bakıyadək ticarət

yollarını möhkəm nəzarət altına almıŞdılar. Rus ticarət gəmilərinin toplaŞdığı

21

Niyazabadda türklər özləri üçün xüsusi ticarət gəmiləri inŞa etməyə baŞlamıŞdılar.

Türk qarnizonlarının yerləŞdiyi bütün Şəhərlər möhkəmləndirilmiŞdi. Mustafa Lələ

paŞanın əmri ilə Bakıda Şəhər divarları təmir edilib, qaydaya salınmıŞ, Şəhərin

müdafŞəsi üçün keŞikçilərin sayı artırılmıŞdı. AxŞamlar Şəhər darvazaları möhkəm

bağlanır, içəriyə bir nəfər də buraxılmırdı.

Türklərin Xəzərin qərb sahillərində möhkəmlənməsi rusları narahat etməyə

bilməzdi. Bu məqsədlə vaxtilə Şah Xüdabəndə dövründə baŞlamıŞ olduqları

diplomatik danıŞıqlara təzədən qayıtmalı oldular. I İah Abbas Moskva çarının

yanına elçi göndərərək, türklər əleyhinə birgə müharibəyə baŞlamağı təklif etdi.

Bunun əvəzində isə İah Abbas Dərbənd ilə Bakı arasındakı Xəzər sahillərini

həmiŞəlik olaraq rusların ixtiyarına verəcəyini vəd edirdi. İsveçlərlə müharibəni

yenicə qurtarmıŞ ruslardan xəbər çıxmadıqda İah Abbas 1606-1607-ci illərdə tək

baŞına türklər üzərinə yürüŞə baŞladı. İrəvan, Gəncə, İamaxı və Bakı Şəhərlərini

türklərdən geri aldı.

Bakı Şəhərinin alınmasında Şəhər əhalisinin də böyük köməyi olmuŞdu. Bu

zaman Şəhərdə osmanlıların 300 nəfərdən ibarət bir qarnizonu dururdu. Bakılılar

İah Abbas qoŞunlarının Şəhərə yaxınlaŞmasından xəbər tutduqda türklərin

zülmündən xilas olmaq məqsədilə içəridə qarnizonun əleyhinə qəsd düzəldirlər.

Əlbəyaxa vuruŞlarda İçəriŞəhərin dar küçələri bakılıların köməyinə çatır.

Damlardan, evlərin pəncərələrindən açılan güllələrlə və əllərində siyirmə

qılınclarla bütün qarnizon əsgərlərini bir nəfər kimi qırırlar. Sonra əsgərlərdən

çoxunun baŞını kəsərək, Şəhər qapılarının açarları ilə birlikdə İah Abbasa

göndərdilər. Türk qarnizonuna tutulan bu divan ŞŞəçilik bayrağı altında

keçirilmiŞdi. Əhali bir iŞğalçının zülmündən qurtararaq, ikinci bir iŞğalçının əsarəti

altına düŞdüyünü dərk etmədən yalnız sünni məzhəb türkləri qovmaq üçün

qızılbaŞlara sığınmağa çalıŞırdı. Bir türk tarixçisinin yazdığına görə, İah Abbas bu

qəsd əvəzində bakılılara böyük mükafatlar vermiŞdi.

I İah Abbas Azərbaycanda hakimiyyətini qüvvətləndirmək üçün inŞaat

iŞlərini sürətlə geniŞləndirirdi. Bakı Şəhər divarlarını, İamaxı darvazasını təmir

etdirir, çoxlu karvansara və ovdanlar tikdirirdi. Onun tikdirdiyi karvansara və

ovdanlardan bəziləri bizim günlərədək qalmıŞdır.

İah Abbas tarixdə öz amansız müstəbidliyi ilə də tanınmıŞdır. Onun

hökmdarlığı dövründə iŞğal edilmiŞ yerlərdə baŞ verən üsyanları amansızcasına

yatırtmıŞdı. Qiyamçıları ən ağır cəzalarla öldürtdürur, kəndləri, obaları yandırtdırır,

əhalini öz doğma yerlərindən sürgun etdirib, didərgin saldırırdı. Azə_____rbaycanda

özünə dayaq yaratmaq məqsədilə İah Abbas yarımköçəri tayfaları İranın

cənubundan Şimal rayonlarına sürdürürdü. Muğanda yerləŞmiŞ İahsevən tayfaları

da bu yerlərə o zaman köçürülmüŞdü. Bu tayfanın nümayəndələri indiyədək

Bakının bir çox kəndlərində yaŞayırlar. İahsevənlər baŞlıca olaraq, maldarlıqla

22

məŞğul olmuŞlar. Qılınc çalmağı məharətlə bacarırdılar, mərd və qorxmaz olublar.

Bu keyfıyyətlərinə görə, İah Abbas həmiŞə onlara arxalanırmıŞ.

XVIII əsrin axırlarına doğru Səfəvilər dövləti uzun sürən talançılıq

müharibələri və feodalların özbaŞınalığı nəticəsində süqut etməyə baŞlayır. Dövlət

maliyyə cəhətdən böhran keçirir. Xəzinə boŞalır. Hətta Şah Hüseynin dövründə

sikkə basılması üçün gümüŞ tapılmadığından Şahın əmri ilə sarayın gümüŞ və qızıl

qabları əridilir, Səfəvi əcdadlarının məqbərələrindən gümüŞ bəzəklər çıxarılıb,

xəzinənin sərəncamına verilir.

Əhalinin vəziyyəti isə son dərəcə ağırlaŞmıŞdı. İllərlə davam edən quraqlıq

nəticəsində ölkənin Şimal və cənub əyalətlərində aclıq baŞlayır. Acından ölənlərin

sayı gündən-günə artırdı.