Bizim məktəb, sizin ev. Lakin birinci tərəfin işlənmədiyi hallarda
mənsubiyyət şəkilçisinin işlənməsi artıq labüd olur;
məktəbimiz,
eviniz.
Dilimizin özünəməxsus xüsusiyyəti burada da özünü göstərir.
Mənim məktəb, sənin ev, onun və ya
onların bağ deyilməz.
Deməli, nitqdə 111 növ təyini söz birləşməsi yiyəlik halda işlənmiş
şəxs əvəzliyi ilə formalaşır, sahiblik anlayışını bildirən birinci tərəf
isə ixtisar oluna bilir:
"mənim anam" əvəzinə
anam, "sənin adın"
əvəzinə
adın, onun (onların) atası" əvəzinə
atası işlədilir və bu
zaman əsas məna nəinki dəyişmir, həm də üslubi məqam kimi
cümlədə səlislik, ahəngdarlıq, yığcamlıq yaradır. Elə bu qayda ilə
mənsubiyyət şəkilçili
getdiyim, gəldiyiniz, oyunçularımız, içdikləri
tipli sözləri də aynhqda işlətmək və cümləni daha yığcam şəklə
salmaq əlur. Canlı danışıq dilində, sual-cavab şəklində gedən
dialəq-müsahibələrdə mənsubiyyət kateqəriyasmm ikinci tərəfi
ixtisara düşür. Məsələn: - Bu kimin topudur? -
Mənim. - Bəs dedilər
ki,
onundur. - Yəx, onun deyil,
mənimdir.
3)
11 şəxsin cəmində xəbərlik kateqoriyasının
-sınız“' şəkilçisi
-sız“*
şəklində
tələffüz
olunur:
məşqçisiniz-[məşqçisiz],
futbolçusunuz-[futbolçusuz] və s.
4)
Feilin inkarlıq kateqoriyası təsdiq formada olan feilə -ma/- mə
şəkilçisini artırmaqla düzəlir. Məs:
o yazır-o yazmır, sən
oxuyursan-sən oxumursan. Amma inkarlığı
-ma/mə şəkilçisi
olmadan da yaratmaq mümkündür.
Nə, nə də ədatları işlənəndə feilin
inkarlıq şəkilçisini işlətməyə ehtiyac qalmır: o nə vazır. nə tdəi
oxuvur. Biz bu cümləni "o nə vazmır. nə də oxumur" şəklində ifadə
etsək, dilimizin qrammatik norması pozulmuş olacaqdır.
Nə, nə də
ədatları feilin qarşısında deyil, cümlənin başqa üzvlərinin yanında
gələndə şagird və tələbələr qrammatik normanın pozulmasını aydın
təsəvvür etmirlər. Məs: "Nə müəllimin yazdığı aşağı kredit balı, nə də
dekanın göstərişi mənim qanuni oxuduğum Akademiyadan
çıxarılmağıma haqq qazandıra bilməz". Cümlədə inkarlıq
bağlayıcılarının
işlənməsinə
149
9)
Dilimizdə mübtəda ilə xəbər sintaktik-qrammatik cəhətdən
şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmalıdır; "Tələbələr-əğlanlı, qızlı hamı
universitetə gedirlər". "Bir neçə tələbə futbəl təpları- nı tərda stadiəna
apanrlar". İlk baxışda cümlələr düzgündür. Mübtəda hansı şəxsdə,
hansı kəmiyyətdədirsə, xəbər də həmin şəxsdə və kəmiyyətdə
əlmahdır. "Tələbələr gedirdilər"cümləsində uzlaşma düzgün
sayılmalıdır, amma "hamı" əvəzliyində cəmlik anlayışı əlsa da, "hamı
gedirdilər" deyilməz (Xatırla: Hamı gedir quş gətirir, Şahqulu bayquş
gətirir). "Bir neçə tələbə" anlayışı cəmlik bildirsə də, şəxs kimi
təkdədir, buna görə də "apanr" deyilməlidir. Yaxud "Səndən ötrü
ayaqlanm evə getmirdilər" cümləsi düzgün qurulmamışdır. "Ayaqlar"
sözü cəmdə olsa da, məntiqi cəhətdən "getmirdilər" demək olmaz,
uzlaşma yanlışdır və s.
10)
Nitq kommunikasiyasında sözlər müəyyən düzülüş qaydasına
tabedir. Cümlə üzvlərinin sırası nərmativ nitqdə pozulmur. Əgər biz
"Mən həvəslə futbəl matçlanm izləyirəm" desək, çoxla- n cümlənin
düzgün qurulduğunu təsdiqləyəcək. Amma "həvəslə" zərfliyi
qrammatik normaya görə "izləyirəm" xəbərinin qarşısında gəlməlidir.
Yaddan çıxarılmamalıdır ki, nitq prosesində sintak- tik vahidlərin
ardıcıllıq qanunu söz sırası ilə tənzimlənir. Qrammatik norma sözlərin
düzgün yazılışı və deyilişi, məna və məntiqi cəhətdən dəqiq
işlədilməsi şərti ilə söz birləşmələri və cümlələrin nitqdə düzgün
əlaqələndirilməsini tənzimləyir.
11)
Sifətin çoxaltma dərəcəsi qrammatik əlamətlərlə yanaşı bütöv
sözlərlə də düzəldilir. "Təmiz" əvəzinə "aydan arı, sudan duru"
ifadəsi, "qırmızı" əvəzinə "qan qırmızı", "lalə kimi qırmızı", "lalədən
də qırmızı", "ağ" əvəzinə" "süd kimi ağ" və ya "süddən də ağ" kimi
bənzətmə bildirən birləşmələr daha təsirli üslubi effekt yaradır.
12)
Emosional nitqdə, yüksək pafosla ifadə olunan poetik dildə
mübtəda ilə xəbər yerini dəyişə bilir:
Qoy sənə
desinlər ay qaçaq Nəbi,
Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi.
151