[ceyrani]-ceyranı, [novruzi]-novruzu, [gümişi]-gümüşü, [palıdi]-
palıdı və s.
-İl'* şəkilçisi
-nı‘' (qannı, şannı, unnu),
-n‘' (qam, kirri),
dı'*
(qazdı, izdi) şəkillərində tələffüz olunur.
Kəmiyyət şəkilçisi
-lar/lər yazılı dildə əsas götürüldüyü halda,
danışıq dilində və dialekt tələffüzündə
-nar/nər (oğlannar,
gələnnər), - dar/dər (atdar, itdər), -rar/rər (təkərrər, be-
karrar)
variantlarında tələffüz olunur.
Sual və tapşırıqlar
1.
Fonetik hadisələrə uğramış
tapbağ, öküzdər, məhşur, dorğu,
aqsırmağ, saba, bası sözlərini orfoqrafik normaya uyğun yazın,
qarşısında fonetik hadisənin adını qeyd edin.
2.
adil, arif, sima sözlərində səsin uzanması hadisəsi ilə
vurğunun
eyni, yoxsa müxtəlif hecalara düşdüyünü izah edin, vurğunun yerini
dəyişərkən sözlərin xüsusi isim kimi işlənməsinə münasibət bildirin.
3.
Ədəbi dildə leksik normanın pozulmasına yol verilirmi? Bəs
bədii əsərlərdə o, nə vaxt pozula bilir? Dialekt leksikası hansı üslubda
məqbul sayılır?
4.
Məhəlli elementlər, jarqonizmlər, loru və alınma sözlər leksik
normaya uyğundurmu? Dilin leksik norması bunlardan istifadə
etməyə hansı məqamlarda icazə verir?
5.
Dildəki yeni sözlərə - neologizmlərə leksik normanın
münasibəti necədir?
6.
Əsl Azərbaycan sözləri üçün hansı hecalar xarakterikdir? Əks
hallar varsa səbəbini izah edin.
7.
Azərbaycan dilində hansı səslər işlənmə tezliyinə və
kəmiyyətinə görə əsas yeri tutur? Misallarla fikrinizi əsaslandırın.
Çalışma 82. İntizamı pozmuş tələbəyə dekanın adından
xəbərdarlıq edin.
Çalışma 83. Yanıltmadan düzgün tələffüzlə sürətlə oxuyun.
Yanıltmacın deyilişində fəal olan danışıq üzvlərinin adlarını deyin:
146
1)
Getdim gördüm bir dərədə səkkiz-doqquz saqqız şaxlı var.
Dedim: - Siz neçə ilin səkkiz-doqquz saqqız şaxlısız?
Dedilər: - Səkkiz ilin,
doqquz ilin səkkiz, doqquz saqqız şaxıyıq.
2)
Getdim gördüm bir bərədə bir bərbər bir bərbəri bər-bər
bəyirdir....
3)
Getdim gördüm bir dərədə iki kar, kor kürkü - yırtıq kirpi
var....
4)
Getdim gördüm bir dərədə yeddi qara qaşqa təpəl səkil çəpiş
otduyur. (Uşaq folkloru. Bakı, 2007, səh.88-89)
Çalışma 84. Ali məktəbə daxil olmaq münasibəti ilə şənlik
keçirirsiniz.
Bir dostunuza dəvətnamə yazın.
Çalışma 85. Sözlərin ilk samitini dəyişməklə yeni sözlər yaradın:
qanad, kənd, qələm, zəfər, körpü, maraq, qul. Xəzər, beyin, xəstə,
gəl.
Çalışma 86. Mətndə işlənmiş dialektizmləri tapın, mənasını izah
edin.
- Bəli, qazı ağa, əgər işi bir töhmən yoluna qoysanız, biz sizə
duaçı olarıq. Sən elə eşşəyi töyləyə qatıb oyza cummuşdun,
Məmmədhəsən əminin xırda oğlu ox kimi özünü soxdu karvansaraya
ki, eşşəyi aparacağam.
Yəni olar deyirsən elə millətdilər ki, xalqın malını gətirib genə
sahibinə tuşarlar. Bu heyndə Xudayar katda oğlanın dal tərəfindən
yeriyib, oğlanın kürəyindən bir ağac... (C.Məm- mədquluzadə).
QRAMMATİK NORMAIAR
Qrammatik norma dilin quruluşuna, onun nitq prosesindəki
fəaliyyətinə aiddir. Bura sintaktik əlaqə formaları, şəkilçilərin
ardıcıllığı, sözlərin cümlədə sıralanması, cümlə üzvlərinin dəqiq yeri,
mənsubiyyət, hal, dərəcə, zaman, şəxs və s.
kimi qram
147