Suleyman-m teze qxd

Azərbaycan  dilində  vurğu,  adətən,  sözün  sən  hecasının  üzərinə 
düşür.  Lakin  nitq  prəsesində  bəzi  milli  və  alınma  sözlərdə  vurğunu 
yeri bilməyərəkdən dəyişdiriləndə sözün mənası ya təhrif əlunur, ya 
da  dinləyicilər  natiqi  həmin  sözü  düzgün  tələffüz  etmədiyinə  görə 
savadsız hesab edirlər. Məsələn: əpera, kafedra, lakin, lirika, kamera. 
Sabir, diktor, dollar, era, finiş, kompas, klinika, kodeks, kubok, lazer, 
marşrut,  maksimum,  norma,  nota,  orden,  pasport,  pauza,  prinsip, 
taktika,  tennis,  texnika,  titul,  bəzən  və  s.  sözlərdə  vurğu  birinci 
hecaya;  analoq,  diametr,  monometr,  müharibə.  Füzuli,  xüsusən, 
filəsof,  dinamo  sözlərində  ikinci,  arzu,  müxtəlif,  sadəcə,  İngiltərə 
sözlərində  isə  vurğu  sən  hecaya  düşür.  Vurğunun  yerini  dəqiq 
bilməyənlər  qəribə  tələffüzə  görə  adamlarda  gülüş  doğumr.  Bu 
baxımdan 
məktəblilər 
ənlar 
üçün 
nəzərdə 
tutulmuş 
orfoqrafiya-orfoepiya 
lüğətlərindən 
faydalanmalıdırlar. 
(Abdullayev.N, Məmmədov.Z. Orfoqrafiya - ərfoe- piya lüğəti, Bakı, 
2004; Quliyeva A., Soltanov M.Məktəblinin orfoqrafiya  - orfoepiya 
-qrammatika lüğəti. Bakı.2009) 
Müşahidələr  göstərir  ki,  sözlərdə  vurğunun  yeri  səhv  salınanda 
təkcə  sözün  deyil,  bəzən  cümlənin  də  mənası  dəlaşıq  düşür: 
dəymədüşər-  dəymə,  düşər;  düymə-  düymə,  dimdik-  dimdik, 
görməmiş-görməmiş,  bağla-bağla,  yağsa-yağsa,  qızdır-qızdır, 
azdır-azdır,  qazdır-qazdır,  gülün-gülün  və  s.  kimi  əməqraf  sözlər 
yalnız vurğu vasitəsilə fərqlənir və məna dəyişikliyi baş verir, eləcə də 
vurğumun qüsurlu tələffüzü zamanı nitqin intənasi- yasında o andaca 
yaranan qeyri-adilik  dərhal  nəzərə  çarpır,  nitqin  təsiri  azalır,  natiqin 
mədəni səviyyəsi və savadlı əlması şübhə altına alınır. 
Heca  vurğusu  yazılışı  eyni,  səslənməsi  müxtəlif  olan  sözləri  də 
əhatə edir. Dildə omofonlar, omoqraflar, omoformlar kimi işlənən 
sözlərdə vurğu əsas rəi əynayır. Omoqraflar müxtəlif nitq hissələrinə 
aid əlub, hər hansı bir morfoloji əlamət qəbul edərək və ya etməyərək 
eyni şəkildə yazılan, lakin vurğuya görə fərqlənən sözlərdir. Məsələn: 
çəkmə  (isim)-çəkmə  (feil,  əmr  forması  11  şəxsin  təkində),  sərin 
(sifət)-sərin (feil, əmr forması. 
99 

---

11  şəxsin  cəmi),  alma,  dondunna,  qovunna  (hamısı  isim)-alma, 
dondurma, qovurma (hər üçü feil, əmr forması, inkarda, 11 şəxc- sin 
təkində) və s. 
Mürəkkəb  sözlərin  vurğusu  düzgün  qoyulmadıqda  məna 
pozğunluğuna gətirib çıxanr, tərkib qovuşmuş bir söz kimi deyilir, söz 
birləşməsinə  oxşayır.  Məs:  Ağdam.  Ağdaş.  Ağsu.  Udönü-  mü, 
sübhcağı.  Göyçay  sözlərində  vurğu  birinci  hecaya,  Qarabağ, 
dünyagörüşü  sözlərində  vurğu  ikinci  hecaya,  alagöz,  qa-  raqas. 
Həsənoğlu,  yadelli,  əlyazması,  boyunbağı,  beşillik.  ayaqqabı, 
ilanbalığı.  qaymana  tipli  mürəkkəb  sözlərdə  vurğu  tərkibin  ikinci 
tərəfinin üzərinə düşür. 
Birinci  tərəfi  saitlə  bitib,  ikinci  tərəfi  saitlə  başlanan  xüsusi 
mürəkkəb  isimlərdə  vurğu  ikinci  tərəfin  üzərinə  keçməndə  birinci 
tərəfin son saiti ixtisar olunaraq tələfiüzdən düşür: Əli Ağa-  Əlağa, 
Əli Əsgər-Ələsgər, Vəli Ağa-Vəlağa, Əli Əkbər-Ələkbər və s. 
Tərkibində qeyri sözü olan sifətlərdə söz vurğusu qeyri sözünün 
üzərinə 
düşür: 
qeyri-adi, 
qeyri-rəsmi, 
qeyri-məqbul, 
qevri-müəwən və s. 
Tərkibi əvəzliklərdə vurğu ikinci tərkibin üzərinə keçir: heç kəs, 
heç kim, hər kəs, heç biri, hər biri, nə cür?, nə vaxt? , nə zaman? 
və s. 
Avazlanmanın  ən  vacib  elementi  olan  vurğu  düzgün  işlədil- 
mədikdə nitqin ümumi ahəngi pozulur, yad, əcnəbi adamın danışığını 
xatırladır. 
MƏNTİQİ VURĞU
 
Cümlədəki sözlərdən birinin digərlərinə nisbətən qüvvətli deyilişi 
məntiqi  vurğu  adlanır.  Məntiqi  vurğu  cümlənin  məna  yönümünü 
dəyişir.  Cümlənin  istənilən  üzvünü  məntiqi  vurğu  altına  salmaq 
danışanın məqsədindən asılıdır. 
Məsələn: 
Dünən biz məşqçimizlə məşqə başladıq. 
Dünən biz məşqə məşqçimizlə başladıq. 
100 

---

Dünən məşqə məşqçimizlə biz başladıq. 
Biz məşqçimizlə məşqə dünən başladıq. 
Göründüyü kimi, birinci cümlədə "məşqə" sözü, ikinci cümlədə 
"məşqçimizlə",  üçüncü  cümlədə  "biz",  dördüncü  cümlədə  "dünən" 
sözü  vurğu  altına  düşmüşdür,  qalan  sözlər  adi  kəmiyyətdə  tələffüz 
olunur. Beləliklə, məntiqi vurğu cümlədə hər dəfə yeni söz üzərinə 
düşdükcə xüsusi məna çaları yaratmış olur. 
Misal  gətirdiyimiz  cümlədə  dinləyiciyə  xüsusi  tonla  çatdırılan 
sözlər  hər  dəfə  xəbərin  qarşısında  gəlmişdir.  Lakin  intonasiya 
vasitəsilə  məntiqi  vurğulu  sözün  yerini  məqsədli  şəkildə  dəyişmək 
olur.  Hər  hansı  cümlədəki  sözləri  məqsədimizə  müvafiq  olaraq 
məntiqi  vurğu  altında  tələffüz  edə  bilərik:  Məsələn:  Vüqar  Vaqifə 
futbol  topu  bağışladı.  Vüqar  Vaqifə  futbol  topu  bağışladı.  Vüqar 
Vaqifə futbol topu bağışladı. 
Natiq cümlədə söz sırasını saxlamaqla məntiqi vurğunu istədiyi 
söz üzərində tətbiq edə bilər. 
Bəzən  nitqdə  xəbəri  də  məntiqi  vurğu  altına  salmaq  olur.  Bu 
zaman  cümlənin  xəbəri  şəxs  əvəzlikləri  ilə  ifadə  edilir.  Məsələn: 
Respublika yarışlarında birinci yeri tutan mənəm. Dərslərə müntəzəm 
gələn odur. 
Yazılı nitqdə deyilənlərdən başqa daha bir sıra hallarda məntiqi 
vurğu özünü göstərir: 
1)
 
Müqayisə  edilən  sözlər  vurğulu  olur:  -  Güləşçilər  şir  kimi 
pəncələşirdilər. Valideyn xəstə balasına daha çox qayğı göstərər. 
2)
 
Qarşılaşdmlan zidd mənalı sözlər: - Biz uşağa da, qocaya da 
hörmətlə yanaşmq. Dünyada kədərlə sevinc, ölümlə həyat ekizdir. 
3)
 
Cümlədə həmcins üzvlər vurğulu olur: Topla oynayan uşaqlar 
bərkdən  çığmşır,  sevinir,  gülürdülər.  Böyük  həyətdə  toyuqlar, 
ördəklər, qazlar bir-irinə qarışmışdı. 
4)
 
Ümumiləşdirici sözlər vurğu ilə deyilir: - Mənim arzum budur 
ki,  hamı  -  müəllim  də,  tələbə  də,  məşqçi  də  vətənimizə  layiqli 
vətəndaş olsunlar. 
101 

---