T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

arasınd
te tek bir genel yazıya olan ihtiyaç 
daha d
sına neden olmuştur. 
a Türk-Orhun alfabesinde “B” sesini belirleyen ve hâkim Bulgar soyunun 
sembolü olan “A” işaretiyle oldukça sık karşılaşılmaktadır
394
.  
 
4.3.2.2. Arap Yazısı 
İtil Bulgar Devleti’nin gelişmesiyle birlik
a artmıştı. Yalnızca standart ve tek bir yazı tipi kültürel tecrübelerin 
birikimine, devletsel, edebi ve sanatsal dile hizmet edebilirdi. Ayrıca, vergi 
toplanması ve yükümlülerin belirlenmesi, finans işleri, yargı  işleri, diğer ülkelerle 
yürütülen diplomatik ilişkiler ve yapılan anlaşmalar için de tek bir resmi yazının 
kullanılmasına ve bu işleri yürüten insanların okuma-yazma bilmesine ihtiyaç 
duyulmaktaydı
395
.  İslam dininin yaygınlaşması ve resmi devlet dini olmasıyla 
birlikte  İslam alemiyle olan siyasi ve ticari münasebetlerin artması runik yazının 
terk edilerek İtil Bulgar Devleti’nin ve toplumunun yegane yazısı olarak Arap 
alfabesinin kullanılmaya başlanma
X. yüzyılın başlarına ait nümizmatik materyaller yazılı kaynakların Arap 
alfabesinin yayılması hususunda verdikleri haberleri desteklemektedir. X. yüzyıl İtil 
Bulgar paralarını araştıran ünlü Nümizmat S. A. Yanin para oyma sanatının 
yüksekliğiyle ilgili olarak şöyle diyordu: “Bulgarların muazzam bir el yazısına sahip 
kendine özgü bir stilleri vardı”
396
. IX-X. yüzyıllara ait İtil Bulgarlarınca Arap 
alfabesiyle yazılmış metaller ve kemikler bulunmuştur. Bunlar arasında Fatiha 
Sûresi’nin yazdığı kemik dikkat çekicidir
397
. 
İtil Bulgarları ilk dönemlerde balmumuyla kaplanmış huş ağacı kabuğundan 
ağaç tahtalar üzerine kemik çubukla kazarak yazıyorlardı. Kemik çubuklara 
özellikle Bilyar şehrindeki arkeolojik kazılarda rastlanılmıştır. Huş  ağacı 
kabuklarına genellikle runik yazı yazıyorlardı. Arap alfabesiyle yazım için ana 
                                                 
394
Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura, s.114. 
i SSSR No:80, Otv. Red. 
hi Medeniyate Tarihı, s.302. 
395
A. e., s.111. 
396
S. A. Yanin, Novıe Dannıe O Monetnom Çekane Voljskoy Bolgarii, Trudı Kuybışevskoy 
Arheologiçeskoy Ekspeditsii, T.III, Materialı i İssledovaniya Po Arheologi
A. P. Smirnov, Moskova, İzd. AN SSSR, 1960; Trudı Kuybışevskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii, 
T.IV, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR No:80, Moskova, İzd. AN SSSR, 1962, s.193. 
397
Devletşin, Türki-Tatar Ru
 
291

---

materyal kâğıttı. Kâğıt Semarkant’tan geliyordu
398
. Bugünde bilinen eski bir Tatar 
atasözünde “Tuzga yazmagannı söyleme” (huş ağacı kabuğuna yazmayanı söyleme) 
denmes
aya 
çıkarılan toprak ve bronz mürekkep hokkaları da İtil Bulgarlarınca yazı materyali 
larak kâğıdın kullanıldığını göstermektedir. Kâğıda yazılmış kitaplar da vardı. 
unlar harika şekilde biçimlendirilmişti. Bu kitapların metalik kapakları güzel 
algalı bezeklerle ve kakmalarla kaplanmıştı
399
.  
İtil Bulgarları arasında okuma-yazma bütün halk tabakaları arasında 
aygındı. Zanaatkârlar çoğunlukla kendi yaptıkları malzemeleri çeşitli yazılarla 
üslemeye çalışıyorlardı. Kuyumcuların ve silahçıların çakarak veya basarak 
aptıkları yazılı mamullere ve çömlekçilerin üzerine metalle yazı bastıkları gündelik 
aşam gereçlerine rastlanılmaktadır. Bu eşyaların üzerinde öncelikle yapan ustanın 
dı yazılıyordu. Arkeolojik kazılarda bulunan keramik parçalarında Arap harfleriyle 
azılmış  “Davud”, “Tahir”, “Adem” gibi isimleri okumak mümkündür
400
. Bilyar 
ehrinde bulunan bronz bir kilidin üzerinde “1146 yılında Ebu-Bekir tarafından 
apılmıştır” diye yazmaktaydı
401
. 
Üzerinde yazı bulunan kadın süsleri arasında gümüş bilezikler, değerli taşlı 
üzükler ve pirinçten aynalar dikkat çekicidir. Üzerine sahibinin adı yazılı değerli 
şlı yüzükler eski Türklerde ve daha sonraları da onların torunları olan İtil 
ulgarlarında sahiplik sembolleri olmuşlardır. Yüzüklerin birinin üzerine Arap 
arfleriyle “Arslan” ismi kazılmıştı. IX-X. yüzyıllar  İtil Bulgarlarına ait Tankeev 
ezarlığı’nda bulunan serdolik taşlı yüzükte Arap harfleriyle “Bismillah” 
azılmıştı. Bunların dışında pek çok metal, toprak ve hatta cam kap-kacaklar üzerine 
e Arap harfleriyle yazılar yazıldığına arkeolojik kazılarda elde edilen çok sayıda 
                                                
i huş ağacı kabuğunun Türk-Tatarlar’da yazı materyali olarak kullanıldığını 
açıkça ifade etmektedir. Tatarca “Yazmış” (kader) sözü de yazıyla bağlantılıdır. 
İslamiyetin kabulüyle İtil Bulgar ülkesine Arap harfleriyle kâğıda yazılmış 
eserler de girmeye başlamıştır. Moğol öncesi şehirlerin kazıları esnasında ort
o
B
d
y
s
y
y
a
y
ş
y
y
ta
B
h
M
y
d
 
398
Bilindiği üzere Orta Asya’da kağıt üretim merkezi Semerkant idi, Agacanov, Selçuklular,  s.230. 
399
Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura, s.115-116. 
400
A. e., s.115. 
401
İstoriya Tatarii v Materialah i Dokumantah, s.13. 
 
292

---

materyal şahitlik etmektedir
402
. Balı
 kazıları esnasında A. M. Efimova 
zerlerinde Arap rakamları yazan kap parçalarını ortaya çıkarmıştır
403
. Büyük 
ş
mer şehrinin
ü
Çerem an Nehri havzasında 1965 yılında R. G. Fahrutdinov tarafından yapılan keşif 
araştırmaları esnasında yukarı kesimlerde noktalı bezeklerle süslenmiş ve üzerinde 
hicri 187 (802) tarihi yazan bakır levha parçası bulunmuştu
404
  
İtil Bulgarları İslamiyeti kabul ettikten sonra bu dinin gereklerini öğrenmek 
için doğal olarak Kur’an, hadis ve fıkıh kitaplarına sarılmak zorundaydılar. Bunun 
için de Arap harfleri ve dilinin öğrenilmesi gerekiyordu. Bundan başka  İtil 
Bulgarlarının Kur’an âyetlerinin yazdığı muskalar taktıkları da bilinmektedir
405
. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
402
R. G. Fahrutdinov, “O Stolitse Domongolskoy Bulgari”, Sovetskaya Arheologiya, Moskova, 
1974, No:2, s.134; Devletşin, Pismennost i Prosveşçenie v Bulgari, s.560. 
403
A. M. Efimova, “Gorodetskoe Selişçe i Bolgarskoe Gorodişçe u S. Balımerı Tatarskoy ASSR”, 
Trudı Kuybışevskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii, T.IV, Otv. Red. A. P. Smirnov, Moskova, İzd. 
AN SSSR, 1962, s.43. res.8. 
404
Fahrutdinov, Arheologiçeskie Pamyatniki, s.33. 
405
Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura, s.117. 
 
293

---