T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Haberler)
- Tatarskaya Sotsialno-Filosofskaya Mısl
- Tatarskaya Religiozno-Filosofskaya Mısl v ObşçeMusulmanskom Kontekste
- Türki-Tatar Ruhi Medeniyate Tarihı
arasında tarihçiler ortaya çıkmaya başlamıştır. Onlardan biri “Tevarih-i Bulgar” eserini yazan Yakub İbn-i Numan’dı. El-Garnati’nin sözlerine göre o 450 yılında (1058/59) doğmuştur 383 . Yakub İbn-i Numan Kur’an ve hadisleri yorumlayarak pek ok eser yazan ünlü Nişaburlu ilahiyatçı Ebü’l Mali Abdülmelik İbn-i Ebu Muhammed el-Cüveyni’nin (1028-1086) takipçisiydi. esinde eğitim alarak yetişen insanlar doğu ülkelerinde “el- Bulgar ydılar. Bunun dışında diğer doğu ülkelerinde ve şehirler medeni inde Züleyha’nın Yusuf’a olan aşkı bilinenin aksine temiz ve mü ç İtil Bulgar ülk i” mahlasıyla tanınmakta inde yetişen Bulgar âlimler de bu mahlası taşımaktaydılar. Buharalı âlim Gubaydulla Sadr-aş-Şariga İbn Mesud, Hasan Bulgari adlı kişiden “şeyhimiz Hasan Bulgari” olarak bahsetmektedir 384 . Moğol öncesi Bulgar âlimleri ve onların çeşitli bilim dallarında yazmış oldukları eserlerinden çok geniş bir coğrafyada kültürel temaslar sağladıklarını ve ülkede bilimsel düşüncenin oldukça gelişmiş olduğunu anlamaktayız. Moğol öncesi İtil Bulgar kültürel hayatının haritası esaslı bir şekilde matematik, kimya, tıp, coğrafya, tarih, astronomi ve diğer dünyevi bilimlerin varlığını kanıtlayan arkeolojik, folklorik ve diğer kaynakları tamamlamaktadır 385 . Bulgarlar tüm bunların yanı sıra edebi eserler de yazıyorlardı. XII. yüzyılın ilk yarısında yaşayan ve eser veren Bulgar şairi Süleyman Bin Davud Saksini-Suvari’nin doğduğu yerin tabiatına, Bulgar kızlarının güzelliğine methiye söyleyen şiirleri zamanımıza kadar ulaşmıştır. Meşhur Bulgar şairi Kul Ali’nin 1212 yılında yazmış olduğu İslam yeti altın mirasına giren tanınmış “Kıssa-i Yusuf” veya “Yusuf ve Züleyha” adlı eseri, XIII. yüzyıl başlarına rastlamaktadır. Kul Ali kendi eserinde saf muhabbet, sevgi, dostluk, kardeşlik, barış, iman zenginliği gibi düşüncelere üstün değer vermiştir. Onun eser kemmel bir sevgi olarak anlatılmıştır 386 . Onun bu eserini İtil Bulgar edebiyatının ulaşmış olduğu zirve noktası olarak tanımlamak mümkündür. Haberler), Metni Yay. E. N. Hayrulin, Türkiye KM Yayınları, 2008, s.108-114. arnati, s.31. utdinov, Oçerki, s.86. Bulgar’daki Durum Hakkında Faydalanılan Türkçesine Akt. Dr. Mustafa Kalkan, Ankara, AKDTYK A 383 Puteşestvie Abu-Hamida al-G 384 Devletşin, a. y. 385 Amirhanov, Tatarskaya Sotsialno-Filosofskaya Mısl, s.66. 386 Fahr 288 XIII. yüzyılda doğuda meşhur olan medresesi bulunan Bulgar şehri büyük bir Müslüman kültür şehri haline gelmişti. Doğulu öğrenciler eğitimlerinin devamı için buraya geliyorlardı. Bu gelenek Altın Orda Hanlığı döneminde de devam etmiştir. Zira XV. yüzyıl Arap tarihçisi İbn-i Hacar el-Askalani Irak’tan gelerek Bulgar’da eğitim aldığını ve daha sonra da Anadolu’da ve Suriye’de hocalık yaptığını haber vermektedir 387 . 4.3.2. Yazı 4.3.2.1. Runik Yazı Bulgarlar Arap yazısına kadar eski Türk Runik yazısını kullanmışlardı. Kazılarda bulunan çömlekler ve mühürlü yüzüklerde bu yazıyla damga olarak basılmış örnekler bulunmuştur 388 . Bulgarlar bu yazıyı Gök-Türklerin hâkimiyetinde oldukları dönemde onlarla etkileşimlerinin bir sonucu olarak almışlardı 389 . X. yüzyıl sonu Arap kütüphanecisi İbn an-Nadim 987 yılında kaleme aldığı “Kitab al-Fihrist” adlı eserinde Bulgarlar Mani yazısı da dâhil doğu yazılarını kullanmaktadırlar diye yazmaktaydı. Bilindiği üzere Maniheizm VIII. yüzyılda Uygurlar tarafından resmi din olarak benimsenmişti. Uygurlar da runik yazı kullanmaktaydılar ki, bu yazı bir süre sonra Uygur yazısı adını alacaktı. R. G. Fahrutdinov bu gerçekliklerden hareketle an-Nadim’in bahsettiği Bulgarların kullandıkları Mani yazısının Runik yazı olduğu sonucunu çıkarmıştır 390 . Bu yazı Hazar Kağanlığı ve Büyük Bulgar Devleti’nde geniş bir şekilde yayılmıştı 391 . Runik yazı İtil Bulgarlarında Arap alfabesinin kullanılmaya başlanılmasına ve hatta daha sonralara kadar kullanılmıştır. Runik yazı Orta İtil ve Kama bölgesine yerleşen Bulgarlarca kullanılmaya devam edildi. İtil Bulgar coğrafyasında yaygın olan yazı Bulgar-Hazar yazısına 387 T. K. İbragim, Sultanov F. M., A. N. Yuzeev, Tatarskaya Religiozno-Filosofskaya Mısl v ObşçeMusulmanskom Kontekste, Kazan, Tatknigoizdat, 2002, s.75. 388 Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.25. 389 Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, s.240. 390 Fahrutdinov, Oçerki, s.83-84. 391 Fahrutdinov, Oçerki, s.84. 289 yakınd Saltovo-Mayatsk arkeolojik kültürünün Kuzey Kafkas ış gibi duran bu taşın üzerind retli, güçlü kişi Djikuga). 1987 yılında Tataris abı) kelimesi yazmaktaydı 393 . Bulgar şehirlerindeki kazılarda ortaya çıkarılan toprak kaplarda neredeyse ı. Türk runik yazısının ya varyantıydı 392 . İtil Bulgar arkeolojik kalıntıları arasında runik yazı örnekleri mevcuttur. 1888 yılında Vyatka bölgesinin Glazova şehrinde kulpu runik bir tekstle gravürlenmiş Bulgar gümüş tası bulundu. Tekstte şöyle yazıyordu: “Kagu deg kunça gelunçey kavuşu gumuşi” (Kuğu gibi prenses – gelin – düğün töreni şerefine gümüş). 1958 yılında Mariy ASSR’in Yurino yerleşiminde X-XI. yüzyıllara ait 8 x 12 cm ölçülerinde runik yazılı ince bir taş levha bulundu. Taşın üzerinde şöyle yazıyordu: “Kuç uze daşum” (Güce karşı taşım). 1967 yılında V. H. Hakov tarafından Tataristan Cumhuriyetinin Leninogorsk Sarabikkilovo bölgesinde runik yazılı bir taş daha bulundu. Toprağın içine 40 cm mıhlanm e runik harflerle “Subaş” yazmaktaydı. Bu kelimenin anlamı büyük ihtimalle ordunun başının lakabıydı. V. İ. Zausaylov’un Helsinki şehrindeki Finlandiya Milli Müzesinde muhafaza edilen koleksiyonunun içerisinde XI-XII. yüzyıllara ait Tataristan Cumhuriyetinin Laişevsk bölgesinin İmenkovo adlı yerinde bulunmuş üzeri runik yazılı iki adet Bulgar kılıcı bulunmaktadır. Birinin namlusunun üzerinde şöyle yazmaktaydı: “İmen kiske uze beku alkuyş kişi kuçluş jikugin sunuş kaluçu” (Şanlı bey İmen-Kiske’nin savaş kılıcı – şöh tan Cumhuriyeti’nin Rıbno-Slobodsk rayonunun Troitskiy Uray bölgesinde runik yazılı bir çömlek parçası bulundu. Üzerinde “Sulu iç” diye yazıyordu. Bu çömlek parçası V-VI. yüzyıla yani İmenkovsk dönemine aitti. 1983 yılında Bilyar şehrinin merkezi kısmında F. Ş. Huzin yönetiminde gerçekleştirilen kazılarda resmedilmiş geyik başıyla üsluplaştırılmış el çarkı bulunmuştur. Üzerinde runik harflerle yazılar bulunan bu materyal XII. yüzyıla aitti. Bu yazı İtil Bulgarlarının eski Türk yazısını kullandıklarını ve kendilerinin Kuzey Kafkasya’da kullandıkları varyantı takip ettiklerini tamamen ortaya koymuştur. Burada “Açutkan” (maya k Türk-Orhun alfabesine uyan 20’den fazla işaret-sembolle karşılaşılmıştır. Bunlar 392 G. M. Davleştin, Türki-Tatar Ruhi Medeniyate Tarihı, Kazan, Tataristan Kitap Neşriyatı, 1999, s.295. 393 Devletşin, Türki-Tatar Ruhi Medeniyate Tarihı, s.296-298. 290 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|