T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

kurduk
icarete başka kimseyi ortak etmemek için yoğun 
kızıl tilki kürkü oynuyordu. Bunlar
a
eyse yoktur” . 
M. R. Poleskih Penzensk bölgesinde yer alan XI. yüzyıla ait çok sayıda 
arkeolo
üştür
317
. Bu 
bölged
larını ve bu oldukça kârlı t
çaba sarf ettiklerini düşünmek mümkündür. 
 
4.2.2.4.2.4. İtil Bulgar-Burtas Ticari Münasebetleri 
İtil Bulgarlarının ana topraklarının güney-batısında yer alan Burtaslarla olan 
ticari münasebetlerinde ana rolü yüz dinar ve daha üzerinde değer bulan sansar ve 
ın dışında  İtil Bulgarları Burtaslardan ağaç 
sansarı, samur ve sincap kürkleri ile bal ithal etmekteydi
315
. Zira Mesudi’nin şu 
haberi bu konuda açıklayıcı niteliktedir:  
 
“Burtas topraklarından Burtas malı olarak adlandırılan kara ve kızıl tilki postu ihraç 
edilmektedir. Bu postlar özellikle de siyah tilki postlarının bazen adet başın  100 dinardan 
daha fazla değer bulmaktadırlar, kızıl olanları ise daha ucuzdur. Arap ve Pers hükümdarları 
bu siyah postları sansar, samur ve diğer hayvanların postlarından daha yukarı 
saymaktadırlar ve onlardan şapkalar, kaftanlar ve kürk mantolar yapmaktadırlar. Siyah tilki 
postundan astarlı kürk manto ve kaftanı olmayan hükümdar nered
316
 
jik kalıntıların Bulgarlaşmış Burtaslara ait olduğunu ileri sürm
e elde edilen arkeolojik kazılarda çok sayıda Bulgar tipi keramik örneklerine, 
süs ve ziynet eşyaları ile demircilik ürünlerine, Bulgar ve Suvar’da basılan çok 
sayıda  İtil Bulgar paralarına rastlanılmıştır.  İtil Bulgarları aracılığıyla Burtas 
bölgesine doğunun kumaşları ve kap-kacakları getiriliyordu. İtil Bulgarları 
Burtaslarla olan ticareti organize etmek için bu bölgede ticari merkezler 
oluşturuyorlardı
318
.  
 
                                                 
315
Zahoder, Kaspiyskiy Svod, T.II, s.42-45. 
316
Hvolson,  İzvestiya,  s.163; Mesudi, Murûc ez-Zeheb, Çev. D. Ahsen Batur, İstanbul, Selenge 
, Kazan, İzd. KFAN SSSR, 1981, s.56. 
Yayınları, 2004, s.73. 
317
M. R. Polesskih, “O Kulture i Nekotorıh Remeslah Obulgarizovannıh Burtas”, İz İstorii Rannih 
Bulgar, Otv. Red. A. H. Halikov
318
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.58-60. 
 
276

---

4.2.2.4.3. Dış Ticaret  
 
İtil Bulgar Devleti milletlerarası ticarette aktif rol oynamıştır. Ortaçağ İslam 
âleminin en kuzey sınırındaki Müslüman ülkesi olarak özellikle doğuyla sıkı 
münasebetler kurmuştur. İtil ve Kama’nın geniş akımları üzerinde kuzey-doğu Rus, 
Hazar Kağanlığı, Saksin, Kırım ve Kafkasya’ya ticari gemiler gidip gelmekteydi. İtil 
Bulgar
an gelip Bulgar’da yaşayan tüccarlardan 
bahsetm
da Araplardan kaçan Ermeniler 
yardım
ğdat ve İstanbul 
gibi önem
til Bulgarları ise özellikle doğudan gelen malların satışı için Rus 
bölgeleriyle ilgilenm
 Devleti’nin sınırlarından geçen ve onun koruması altında bulunan ticari 
kervanlar çok iyi bilinen ana kara yolu üzerinden geçmekteydiler. 
İbn Fadlan Hindistan’d
ektedir
319
.  İbn-i Havkal Harezmlilerin sıklıkla Bulgar’a geldiklerini 
anlatmaktadır
320
. A. P. Smirnov arkeolojik kazılar neticesinde Bulgar’da Ermeni 
kolonisi bulunduğunu tespit etmiştir
321
. 852 yılın
 isteğiyle Hazarlara ve İtil Bulgarlarına müracaat etmişlerdi
322
. XII. yüzyıl 
yazarı el-Garnati, Saksin şehrinde Bulgar ticaret merkezinin bulunduğunu 
belirtmiştir
323
. Tüm bu haberlerden yoğun milletlerarası münasebetlerin bulunduğu 
ve bunun temel dayanağının ticaret olduğu anlaşılmaktadır. 
 
4.2.2.4.3.1. İtil Bulgarları-Rus Ticari Münasebetleri 
IX. yüzyıl sonu X. yüzyıl başlarında Rus tüccarları silahlı kervanlarla 
Bizans, Kafkasya ve Orta Asya ile ticaret yapıyorlardı. Harezm, Ba
li merkezler onları tanıyorlardı. Rus ticaret gemileri Karadeniz, Baltık ve 
Hazar Denizi’nde gidip geliyorlardı. Ruslardan altın ve demir işleri, silahlar, kürk, 
balmumu ve köleler ithal ediliyordu. Ruslar ise özellikle ipek kumaşlara 
meraklıydılar
324
. İ
ekteydiler
325
. A. P. Novoseltsev’in yorumuna göre:  
 
                                                 
319
İbn Fazlan, Seyahâtname, s.60. 
320
Garkavi, Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i Russkih, s.219. 
321
A.P. Smirnov, “Armyanskaya Koloniya Goroda Bolgara”, Trudı Kuybışevskoy Arheologiçeskoy 
, 1958, s.330-359. 
ti, s.27. 
skaya  İstoriya Populyarnıy Oçerk IX – Seredina XVIII v., 
İzd. Mısl, 1992, s.26. 
oskova, İzd. AN SSSR, 1959, s.528. 
Ekspeditsii,  T.II, Materialı i İssledovaniya Po Arheologii SSSR No:61, Otv. Red. A. P. Smirnov, 
Moskova-Leningrad, İzd. AN SSSR
322
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.41. 
323
Puteşestvie Abu-Hamida al-Garna
324
İ. A. Zaiçkin, İ. N. Poçkaev, Rus
Moskova, 
325
B. D. Grekov, İzbrannıe Trudı, T. II, M
 
277

---

“Hazar Denizi’nin batı sahili boyunca İtil’in ağzına doğru daha sonrada bu nehrin 
yukarılarına kadar giden bir yol bulunmaktaydı. Bu yol yaklaşık bugünkü Volgograd 
bölgesinde ikiye ayrılıyordu: birisi İtil’den yukarı doğru devam ediyordu, diğeri ise Don 
Nehri’ne doğru gidiyordu. Her iki yolun kontrolü VII. yüzyıldan X. yüzyılın ilk yarısına 
kadar Hazarların elinde bulunuyordu. Tüccarlar, İtil’den yukarı doğru Bulgar ülkesine 
ulaşıyorlardı. Orada henüz IX. yüzyılda ticari faaliyetler mevcuttu. Rus ve Müslüman 
tüccarlar orada karşılaşıyorlardı”
326
.  
 
Ruslar kürk ve köle gibi en kıymet gören mallarını Bulgar pazarlarına 
getiriyorlar buna karşılık olarak da Arap veya bunlara çok benzeye  Bulgar 
sikkelerini alıp götürüyorlardı
n
 
İtil Bulgarları ve 
Ruslar 
ltında yatan gerçekte bu 
ticari yolun kontrolü üzerineydi hiç kuşkusuz. Bu ticari yolun üzerinde hâkim olma 
bulunm ktadır.  İbn Rüsteh Rus şehri Salaba’nın zengin bir şehir olduğunu ve 
burada
enüz X. yüzyılın başında İtil’in Bulgar sahillerinde (İtil ve Kama’nın aşağı 
kesiml
327
. 
B. D. Grekov İtil Bulgarlarıyla Ruslar arasındaki ticari münasebetleri iki 
nokta üzerinde değerlendirmektedir: 1) Avrupa’nın kuzeyindeki gümrük vergisini 
elde etme 2) Doğudaki İslam ülkeleriyle ticaret
328
.  
En iyi ve en değerli samur, tilki, sansar v.b. hayvan kürkleri 
tarafından elde ediliyordu. X. yüzyılın ilk yarısına kadar Orta Asya’ya giden 
ticari yolun yukarı akımı Rusların, orta akımı İtil Bulgarlarının, aşağı kesimleri ise 
Hazarların kontrolündeydi. Rusların 965 yılındaki zaferlerinden sonra Hazar 
kenarından Kuzey Kafkasya’ya giden yolun kontrolü de Rusların eline geçmişti
329
.  
Rusların Peçenekler ve Kıpçaklarla yaptıkları çatışmaların a
mücadelesi İtil Bulgar-Rus münasebetlerine de tesir etmekteydi.  
Bu münasebetlerle ilgili Ortaçağ kaynaklarında çeşitli rivayetler 
a
n tüccarların barış zamanlarında ticari işler için Bulgar bölgelerine gittiklerini 
rivayet etmektedir
330
.  
H
eri) İskandinav ve Slavyan tüccarların ticaret kolonileri oluşmaya başlamıştı. 
Bununla ilgili İbn Fadlan İtil Bulgar ülkesinde Rus tüccarlarının bulunduğunu haber 
                                                 
va, İzd. Nauka, 1990, s.114. 
l, 2. bs., Ankara, 
 T.II, s.102. 
326
A. P. Novoseltsev, Hazarskoe Gosudarstvo i Ego Rol v İstorii Vostoçnoy Evropı i Kavkaza, 
Mosko
327
W. Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, Çev. Ord. Prof. Enver Ziya Kara
AKDTYK TTK Yayınları, 2000, s.70. 
328
Grekov, İzbrannıe Trudı, s.532. 
329
A. e. 
330
Zahoder, Kaspiyskiy Svod,
 
278

---