T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

kalıntılar olarak M. D. Poluboyarinava tarafından sınıflandırılmıştır
273
. M. D. 
Poluboyarinova Bilyar ve Bulgar’da bulunan cam kap-kacaklarının Orta Asya 
kökenli olduğunu da tespit etmiştir
274
.  
 
İtil Bulgarları zengin konutları ve mimari anıtlarında yeşil renkli pencere 
camları bulunur. Bulgar ustalarının yaptıkları cam kaplarda güzel kokular, cıva, gül 
yağı ve başka sıvı maddeler saklanmıştı
275
.  
 
4.2.2.4. Ticaret 
Doğu Avrupa ile İslam âlemi ve Orta Asya arasında kavşak bölgesinde 
hâkimiyet sağlayan İtil Bulgarları vatanlarına yerleştikleri andan itibaren bu bölgede 
işlemekte olan canlı ticari faaliyetlere katılıyorlardı. Onların ticari faaliyetleri 
hakkında ünlü Rus tarihçisi N. M. Karamzin şöyle yazıyordu:  
 
“İtil Bulgarları çok eskiden beri İtil ve Kama nehirleri kenarlarında 
yaşamaktaydılar. Zaman geçtikçe medeni ve tüccar bir halk oldular. Gemilerin gidip geldiği 
nehirlerden, kuzey Rusya’dan, Hazar Denizi üzerinden İran ve diğer Asya ülkelerine giden 
yollardan haberdardılar”
276
.  
 
Ticaret sayesinde devlet hazinesine büyük gelir sağlanıyordu. Ülkeye 
getirilen mallar çok çeşitliydi.  İthal edilen malların bir kısmı iç talebi karşılamak 
için kullanılıyor bir kısmı da diğer bölgelerde satılmak için götürülüyordu. Ticaret 
organize ve amaca yönelik olarak icra edilmekteydi. Merkezi pazarlar kuruluyordu. 
Bu pazarlar genellikle nehirlerin suyolu üzerinde organize ediliyordu. İtil 
kenarın
                        
daki Aga-Bazar (Agapazar) buna iyi bir örnektir. Ticari yollar üzerine 
kervansaraylar inşa ediliyordu
277
.   
Tarım, hayvancılık ve zanaat dallarının gelişmesindeki başarılar Bulgar 
toplumunun da gelişmesini sağladı. Bu durum ticaretin büyümesini tetiklemiştir. İtil 
                        
 
273
M. D. Poluboyarinova, “Steklyannıe  İzdeliya Bolgarskogo Gorodişça”,  Gorod Bolgar Oçerki 
Remeslennoy Deyatelnosti, Otv. Red. G. A. Fedorov-Davıdov, Moskova, İzd. Nauka, 1988, s.151-
, s.146. 
uhovnaya Kultura. Domongolskiy Period X – Naçalo 
214. 
274
A. e. s.212-213. 
275
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.29. 
276
N. M. Karamzin, İstoriya Gosudarstva Rossiyskogo, T. I, Moskova, İzd. Nauka, 1989
277
G. M. Devletşin, Voljskaya Bulgariya: D
XIII vv., Kazan, Tatknigoizdat, 1990, s.9. 
 
267

---

Bulgar Devleti’nin Doğu Avrupa’da elverişli bir coğrafi konumda İtil ve Kama’nın 
bulund
Devleti birkaç yüzyıl boyunca Doğu ve Kuzey Avrupa, Orta-Asya, Arabistan, İran, 
Kafkas
 
rini göstermektedir. Bu dönemde mal muamele aracı olarak paranın 
yerine kürk hayvanı derileri kullanılmıştır. Zira İbn Rüsteh söyle demekteydi: 
(Bulgarların)  Mallarının ekserisi Sansar kürküdür. Kendilerinin altın ve gümüş 
paraları y
dirhem 
altık Denizi’ne ve Kuzey 
vrupa’ya yol başlıyordu
282
. İtil Bulgar Devleti Doğu Avrupa’nın ana yolu olan İtil 
Nehri sayesinde ticaret merkezi haline dönüşmüştü. Bu konuda İbn Rüsteh şöyle 
yazmaktadır:  
uğu iki büyük ana suyolu ve batı ile doğunun birleştiği kavşak noktasında 
bulunması onun Doğu Avrupa tarihindeki önemini belirlemiştir
278
.  İtil Bulgar 
 devletleri arasındaki ticari bağlantıların merkezi olmuş, Kafkasya’dan, 
Harezm’den, uzak Fars ilinden ticaret gemileri İtil Nehri boyunca gelip 
gitmişlerdir
279
. 
X. yüzyıl başlarında  şehirler oluşmaya ve iş kolları gelişmeye başlayınca 
bunun sonucunda zanaat ürünleri de ihraç edilmeye başlanıyordu. IX-X. yüzyıllarda 
İran ve Arap sikkeleri İtil Bulgar toprakları üzerinden Rus, Baltık ve Kuzey Avrupa 
topraklarına yayılmıştır. Yazılı ve arkeolojik kaynaklar bu dönemde Bulgar ihraç ve 
ithalat örnekle
 
“
oktur. Paraları Sansar derisinden ibarettir. Aralarında bir sansar derisi iki buçuk 
yerine geçer. Yuvarlak ak dirhemler Müslüman bölgelerinden gelir ve Bulgarlar 
dirhemi onlardan satın alırlar”
280
. 
 
 X-XI.  yüzyıllarda değişim ve arabuluculuk, panayırlar,  şehir pazarları 
şeklinde ticari hayat meydana geliyordu. Bu dönemde her ne kadar gümüşe olan 
rağbet artsa da bu madenin İtil Bulgar sınırları dâhilinde bulunmayışı para basımını 
engelliyordu. Buna rağmen ticari münasebetlerinde gümüş külçeleri de 
kullanıyorlardı
281
. 
Büyük Bulgar şehirlerine ve fuar (panayır) yerlerine pek çok ülkeden 
tüccarlar gelmekteydi. Bulgar’dan Kiev, Bizans sınırları, B
A
                                                 
278
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.30. 
279
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.24. 
280
Hvolson, İzvestiya, s.24-25; Zahoder, Kaspiskiy Svod, T.II, s.34; Şeşen, İslam Coğrafyacılarına 
acıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.294. 
.37-38. 
. 
Göre Türkler, s.38; Müslüman Coğrafy
281
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s
282
Zahoder, Kaspiyskiy Svod, T.II, s.102
 
268

---

 
“Hazarlar, Bulgarlar ve aynı  şekilde mallarını onlara getiren Ruslarla ticaret 
yapmaktadırlar. Onların hepsi (Ruslar) adı geçen nehrin (İtil) her iki kenarında yaşıyorlar ve 
samur, kakım, sincap ve diğer kendi mallarını onlara (Bulgarlar) getiriyorlar”
283
.  
 
İtil Bulgarlarında ticaretin yüksek derecede gelişmişliğine  İbn Fadlan da 
şahitlik etmektedir: “Onların (İtil Bulgarları) çok tüccarları vardır…”
284
.  İtil 
Bulgarlarında dış ticaret yalnızca Rus ve doğulu tüccarların kısa süreli işleriyle 
sınırlı değildi. Panayır alanlarında ticari yerleşimler kurulduğunu belirtmek gerekir. 
İbn Fadlan şöyle yazıyordu: “Ben mallarıyla gelen ve İtil Nehri’nde yerleşen Ruslar 
nda yürüyordu. 
                                                
gördüm”
285
. Panayır ve mal-para değişim yerleri İtil üzerinde kurulmuşlardı. 
Buralardan İtil Bulgar ülkesinin içlerine mallar sevk ediliyordu
286
. İbn Fadlan şöyle 
yazmaktadır: 
 
 “…Bu nehirde (İtil) pazar yeri bulunmaktadır. Her an işlek olmaktadır. Orada çok 
sayıda değerli eşyalar satılmaktadır”
287
.  
 
Panayırlar devlet tarafından müsaade edilen ticaretin devamlı yapıldığı 
yerlerdi. Panayırlarda devlet tarafından belirlenen ölçü birimleri, ödeme araçları ve 
belirlenen vergilerin ödenmesi gibi devlet tarafından konulan kurallar 
uygulanmaktaydı
288
.  İtil ve Kama üzerinde şehirlere yakın bölgelerde kurulan 
panayırlarda yerleşimler oluşturulmuş ve bu sayede Müslüman ve Rus tüccarlar 
kolaylıkla buralara gelmişlerdir. Bu tüccarlar panayır süresince buralarda 
kalıyorlardı. Bu panayırlar geleneksel yerlerinde kuruluyor ve sezonluk olarak 
devam ediyorlardı. X. yüzyılın ilk çeyreğinde şehirlerde de ticari-zanaat yerleşimleri 
meydana geliyor ve iç ile dış ticaret aynı a
 
 
283
Hvolson, İzvestiya, s.23; Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.293. 
284
Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, s.138. 
285
Garkavi,  Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i Russkih, s.93. İbn Fazlan, 
Seyahâtname, s.70. 
286
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.32. 
âtname, s.62. 
kaya Bulgariya, s.39. 
287
İbn Fazlan, Seyah
288
Valeyev, Voljs
 
269

---