T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Şehir zanaatı yarı bağımsız çiftçilerinden farklı olarak küçük iş kolları 
şeklinde gelişmiştir
225
.  İtil Bulgar zanaatkârlarının hazırlamış oldukları ürünlerin 
birçoğunda ustanın adı yazmakta ya da üzerine damga vurulmaktaydı
226
. Tüccarlar 
ve zanaatkârlar genellikle ortak çalışmaktaydılar. Zanaatkârlar çoğunlukla tüccarlık 
 yapı
anlaşma  şahitlik etmektedir. Ayrıca bazı zanaat türlerindeki 
standar
 
Arap seyyah ve coğrafyacılarının rivayetlerinden anlaşıldığı üzere Moğol 
l Bulgarlarının ihraç ticaretinde 
ta
yorlardı.  
 
Şehirlerde ticari yerleşimlerin ve pazarların yanı  sıra sokaklarda meslek 
erbaplarının yerleşim alanları da mevcuttu. Mesela, Bilyar şehrinde madencilerin, 
çömlekçilerin, kuyumcuların belli bölgeleri mevcuttu. Bu alanlarda yalnızca üretim 
gerçekleştirilmiyor aynı zamanda hazırlanan ürünlerin satışı da yapılıyordu. Hatta 
şehir merkezinde usta zanaatkârlar oturmaktaydı
227
. 
 
Zanaat üretimi mallar devletin iç taleplerini karşılamakla birlikte diğer 
ülkelere de ihraç edilmekteydi. Bulgar zanaatının gelişimine başlıca üretim 
dallarındaki uzm
tlaşma toplumun kitlesel rağbetinin zanaatkârlar aracılığıyla tatminini 
sağlamaktaydı
228
. Tüm bunlardan hareketle A. P. Smirnov Moğol öncesi dönemde 
İtil Bulgar zanaatkârlarda Lonca teşkilatının var olduğu sonucunu çıkarmıştır
229
. 
 
4.2.2.3.1. Maden İşlemeciliği 
 
Demircilik  İtil Bulgar Devleti’nde en önemli meslek dalları arasında ön 
plana çıkmaktaydı.  Demir madeni ve demir işçiliği eski ve Ortaçağ toplumlarında 
önemli zanaat dallarından biriydi. Demirciliğin gelişmişliği ekonomik ve toplumsal 
hayatın diğer kolları olan tarım, hayvancılık, çeşitli maden işletmeciliği, zanaat, 
askeri işler ve donatım yetenekleri ile doğrudan bağlantılıdır. 
istilası öncesi dönemde İtil Bulgarlarında demir işlemeciliği gayet yüksek bir 
lişmişlik se
naklar,  İti
ge
viyesine ulaşmıştı. Kay
demir madeninden donatım örneklerini haber vermektedirler. El-Mukaddesi’nin 
                                                 
225
R. M. Valeyev, Voljskaya Bulgariya: Torgovlya i Denejno-Vesovıe Sistemı IX –Naçala XIII 
revnih Bulgar, Vıp. XI, Moskova, Trudı GİM, 1940, s.103. 
Vekov, Kazan, İzd. Fest, 1995, s.32. 
226
A. e., s.33. 
227
A. e., s.40-41. 
228
Amirhanov, Tatarskaya Sotsialno-Filosofskaya Mısl, s.54. 
229
A. P. Smirnov, Oçerki Po İstorii D
 
259

---

haberine göre İtil Bulgarlarından diğer ihraç mallarının yanı  sıra silahlar ve örme 
zırh gömlek ithal ediyorlardı
230
. İbn Fadlan’ın X. yüzyıl başlarında Harezm’den İtil 
Bulgar ülkesine demir madeni ithal edildiğine dair haberi de çok ilgi çekicidir
231
. Bu 
Bulgar 
rinin giriş  kısmında Moğol öncesi savunma tahkimatlarının 
bulund
  şunlardır: bıçak, balta, çapan, orak, ok ucu, kılıç, okluk çengeli 
gerçek İtil Bulgarlarında kaliteli demir eksikliğini ortaya koyabilir
232
. 
 
İtil Bulgar kalıntısı silahların analizi Bulgar demirci ustalarının silah 
yapımında oldukça ileri gittiklerini açıkça göstermektedir. Onlar ülkenin silah 
ihtiyacını karşılamaktaydılar. Çeşitli  şehir ve köy kalıntıları arasında çıkarılan 
silahlar Bulgar ustalarının zanaatkârlığını ve başarısını gösterir
233
. 
yöneticilerinin saraylarında da demirci ustaları bulunuyordu ve onların ekonomik ve 
askeri taleplerini yerine getiriyorlardı
234
. Demirciler büyük ve ağır çekiçler, 
kıskaçlar, delici ve kazıcı demirlerle iş görmüşler; mızrak, ok uçları, hançer, savaşçı 
zırhı, düşman ayağı altına atılan patlayıcılar ve başka savaş aletleri de 
yapmışlardır
235
. 
Bulgar  şeh
uğu bölgeye yakın bir yerde yapılan arkeolojik kazılarda dört adet demirci 
ocağı ortaya çıkarılmıştır. Hulaş şehrinde de X-XIII. yüzyıllara ait üç adet demirci 
ocağı bulunmuştur
236
. Bu ocaklar silindir veya fıçı  şeklindeydi. Bulgarlar böyle 
ocaklarda az karbonlu demir, yani yumuşak çelik ve terkibinde karbonu çok olan 
yukarı vasıfta metal dökmüşlerdi. Ocak içinde cüruf için özel çukur yapmışlardı
237
. 
 
İtil Bulgarlarının zanaatkârlarının silahlardan başka demircilikle yaptıkları 
işlerden bazıları
(iğnesi), üzengi, gem, olta, toka ve kilit
238
. Demircilerinin ürettikleri saban 
demirleri, tırpan, orak ve benzeri tarım aletleri çiftçiler tarafından yoğun rağbet 
görmekteydi
239
. Eşyaların kullanılan yerleri katı ve pek olsun diye su vererek çelik 
                                                 
230
Garkavi, Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i Rusah, s.282; Hvolson, İzvestiya, 
s.181; Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, s.253. 
231
Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, s.123. 
232
Yuriy Semıkin, “Çernaya Metallurgiya i Kuzneçnoe Delo”, İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen 
v Semi Tomah Tom II Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, Kazan, İzd. RuhiL, 2006, s.249. 
32-133. 
lgar, s.18-19. 
n, Bulgarskiy Gorod, s.223. 
233
İzmaylov, O Russko-Bulgarskih Svyazah, s.1
234
Semıkin, Çernaya Metallurgiya i Kuzneçnoe Delo, s.253-254. 
235
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bo
236
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.218-220. 
237
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.18. 
238
Semıkin, Çernaya Metallurgiya i Kuzneçnoe Delo, s.251. 
239
Huzi
 
260

---