T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

Abdurrahman’a yazdığı mektupta Suvarların kendisine haraç ödediklerini ve 
hizmetinde olduklarını belirtmiştir
177
. 
 Suvar 
şehriyle alakalı nümizmatik materyaller de bulunmaktadır. İtil Bulgar 
hükümdarları Talib İbn-Ahmed ve Mümin İbn-Ahmed adına Suvar’da basılan 
paralar
Bu paralar üzerindeki verilere dayanarak araştırmacılar 
Suvar’
 ç
 
unmaktaydı.  İç tarafı  sıva ile sıvanmıştı. Binanın etrafı kalın 
tuğla h
 
yapılan bilimsel çalışmalarda zamanına göre oldukça yüksek seviyede olarak kabul 
 dikkat çekicidir. 
ın X. yüzyılın sonlarına kadar ayrı bir beylik ya da hâkim bir devlet olduğunu 
tahmin etmektedirler
178
.  
 Suvar 
şehrinin 1236 yılındaki Moğol saldırısından sonra da var olmaya 
devam etmiş ve son olarak XIV. yüzyılda önemini kaybetmiştir
179
. 
  
Suvar 
şehrinde kerpiç ve ağaçtan olmak üzere iki tip ev şekli 
bulunmaktaydı. Evler kemerli ve silindir şeklinde sobalarla ısındırılıyorlardı. Evlerin 
etraflarında tahıl ve erzak ambarı olarak kullanılan kuyular ve çeşitli  şekillerde 
mahzenler bulunmaktaydı. Bu yapıların olması,  şehir halkının bolluk içinde 
müreffeh yaşadıklarına delil teşkil etmektedir. 
 Suvar 
şehrinin aristokratik merkezi kısmında X-XI. yüzyıllarda inşa edilmiş 
temeli üzerinde kolonlarıyla ve yer altı  ısıtma sistemiyle iki katlı kerpiç bir bina 
keşfedilmiştir. Kazı alışmalarında binanın altında su boruları da bulunmuştur. Bina 
şehir kalıntıları üzerinde 1 metre yüksekliğindeki tümsekler üzerinde bulunmaktadır. 
Binanın kulesi de bul
isarlarla çevrilmişti. Bu bina gerçek bir saraydı. Binanın giriş  kısmı sivri 
kavisli dar pencereli ve renkli çinilerle dekorlanmış kemerli kapısıyla güzel şekilde 
süslenmişti. Bu bina bilimsel ve popüler literatürde “Suvar Sarayı” adıyla 
bilinmektedir
180
.  
4.2.2. Ekonomik Hayat 
Moğol istilası öncesi İtil Bulgar ekonomisini değerlendirirken bu konuda 
                                                 
177
P. K. Kokotsev, Evreysko-Hazarskaya Perepiska v X v., Leningrad, 1932, s.88-89. 
lgarskiy Gorod, s.150.  
178
Muhammediyev, Drevnie Monetı Povoljya, s.113. 
179
R. G. Fahrutdinov, Arheologiçeskie Pamyatniki Voljsko-Kamskoy Bulgarii i ee Territoriya, 
Kazan, Tatknigoizdat, 1975, s.121. 
180
Huzin, Bu
 
250

---

edilen tarım, zanaat üretimi ve ticaretin İtil Bulgar Devleti ekonomisinin temelini 
oluşturduğu görüşü ağırlık kazanmaktadır. 
 
4.2.2.1. Tarım 
İtil Bulgarlarının yoğun olarak yerleştikleri batı Zakamye ve Predvolje 
toprakları orman-bozkır kuşağı olarak tarım için elverişli  ılıman-karasal iklimiyle 
Bulgarları çekmiştir. Bölgede verimli kara toprak yapısı hâkimdir. Bu topraklarda 
henüz VI. yüzyılda  İmenkovsk kültürü kabilelerinde hayvanların çekmesi ve ekim 
için koşum aletleriyle uygulanan toprağı sürerek tarım yapılması sistemi vardı. 
İmenkovsk kabileleri gibi Bulgarlar da verimli kara topraklı Zakamye topraklarına 
yerleşme gayreti içerisinde olmuşlardır. Bu olumlu coğrafi şartlar sayesinde göçebe 
hayat geleneğinin yerini tarımla meşgul olan yerleşik hayat şekli almaya başlamıştır. 
Böylece tarım, Bulgarların henüz aşağı Kama ve Orta İtil’e gelmeden önce 
oluşturdukları kendilerine özgü gelenekler ve yerli çiftçiliğin öncelikle de 
İmenkovsk nüfusunun tecrübelerinden 
181
yararlanılması esasında 
temellendiriliyordu . Toprağı işleme aleti olarak ise ham kara renkli topraklar için 
ağır s
ırpan, pulluk, saban demirleri, değirmen 
i kalıntılarına birçok İtil Bulgar şehir ve 
yerleşimlerinde rastlanılmaktadır
183
.  
ilde işleme 
yöntemi X. yüzyılda Bulgarlar tarafından artık çok iyi biliniyordu ve sağlam bir 
aban, podzol topraklar için ise iki demir pulluklu kara saban 
kullanılmaktaydı
182
.  
İtil Bulgarlarının Orta İtil’de tarımla oldukça meşgul olduklarına dair 
arkeolojik veriler bulunmaktadır. Orak, t
taşları gibi tarım işleme aletler
B. D. Grekov, İbn Fadlan henüz İtil Bulgar ülkesine gelmeden önce X. 
yüzyıl başında Bulgarların tarımıyla ilgili olarak şu yorumu yapmıştır: “hiç 
kuşkusuz ki, sürme aleti yardımıyla toprağı daha mükemmel bir şek
                                                 
181
Nail Halikov, “Zemledelie”,  İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v Semi Tomah Tom II 
p, Kazan, İzd. Ruhil, 2006, s.236. 
osı İstorii Zemledeliya u Jiteley Goroda Bolgara i Ego Okrugi”, 
igoizdat, 
Voljskaya Bulgariya i Velikaya Ste
182
Halikov, Proishojdenie Tatar, s.67. 
183
YU. A. Krasnov, “Nekatorıe Vopr
Gorod Bolgar: Oçerki İstorii i Kulturı, Otv. Red. G. A. Fedorov-Davıdov, Moskova, İzd. Nauka, 
1987, s.15.; E. P. Kazakov, Bulgarskoe Selo X-XIII Vekov Nizoviy Kamı, Kazan, Tatkn
1991, s.58. 
 
251

---

şekilde onların hayatına girmişti”
184
. Artık X. yüzyılda onların ekonomik 
hayatla
ğ
rlar, şöyle ki: buğday, arpa, darı ve diğerleri”
187
. 
Bulgarların) ziraat ve hububatları vardır. Buğday, 
 
                                                
rında önemli bir yer tutan tarım sayesinde çok çeşitli ürünler yetiştiriliyordu. 
Bilyar  şehrinin uzun yıllar süren arkeolojik araştırmaları çok sayıda iyi muhafaza 
edilmiş 20’den fazla kültür bitkisi ve iyi saklanmış tohumları içeren tahıl 
ambarlarının ortaya çıkarılmasını sağlamıştır
185
. Bu araştırmalarda ortaya çıkarılan 
kültür bitkileri arasında bu day, yulaf, arpa, darı, kılçıksız buğday, bezelye, 
mercimek, keten ve kenevir önemli bir yer iştigal etmekteydi. Bunlardan arpa ve 
darının yerleşik göçebe kültürünün tabiatı olduğunu belirtmek gerekir
186
. Onların 
yetiştirdikleri bu ürünler yazılı kaynaklarda da kendisine yer bulmuştur. X. yüzyıl 
başı Bulgar tarımından bahseden İbn Rüsteh şöyle yazıyordu: “Bulgarlar çiftçi bir 
halktır ve her türlü tahılı yetiştiriyo
Kendi kişisel izlenimlerini aktarması bakımından notları büyük önem taşıyan  İbn 
Fadlan’ın haberi de İbn Rüsteh’i desteklemektedir: “Bulgarlarda buğday ve arpa bol 
ürün verse de darı ile at eti temel gıdalarıdır”
188
. Başka bir Arap yazar olan 
Gerdizi’nin XI. yüzyılda  İtil Bulgar tarımıyla ilgili haberi İbn Rüsteh ve İbn 
Fadlan’ın verdiği bilgileri tamamlayıcı niteliktedir: 
 
 “Onlar tarlalarını işleyip ekerler. (
arpa, darı, mercimek ve bunlara benzer her çeşit hububat yetiştirirler”
189
. 
 
R.  M.  Veliyev  ve  C.  A.  Muhammetşin’in  İtil Bulgarlarında tarımın yapılış 
şeklini şöyle ifade etmektedirler: 
 
“Bulgarlar tarlaları demir uçlu ağır sabanlar ya da ağaç sabanlarla eşmişler. Kara 
topraklı bozkırlarda yan tarafları biraz kıvrılmış dik üçgen biçiminde keskin ağızlı saban ile 
yer sürmüşler; sabanı ağaç tekerli mile yerleştirmişler; toprağın üst kısmını ve kahverengi 
toprağı sürmek için keskin bıçaklar kullanmışlardır. Kökleşmiş  ağaçları yakıp, yeri eşip, 
çapalayıp, yumuşatmışlar; ekini demir oraklar ve tırpanlar ile biçmişlerdir”
190
.  
 
184
Grekov, İzbrannıe Trudı, s.521. 
185
Kultura Bilyara: Bulgarskie Orudiya Truda i Orujie X-XIII vv., Otv. Red. A.H.Halikov, 
8. 
züyle Ortaçağ’da Türkler, s.294. 
oy Evrope. Gorgan i Povolje v IX – X vv., 
şin, Büyük Bolgar, s.16. 
Moskova, İzd. Nauka, 1985, s.1
186
Halikov, Zemledelie,  s.237-238. 
187
Müslüman Coğrafyacılarının Gö
188
İbn Fadlan, Seyahâtname, s.57. 
189
B. N. Zahoder, Kaspiyskiy Svod Svedeniy o Vostoçn
T.I, Moskova, İzd. Nauka, 1962, s.31; Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler, s.84. 
190
Veliyev, Muhammet
 
252

---