T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

4.2.2.2.2. Avcılık 
İtil Bulgar toplumunun uğraştığı  işler arasında avcılık belli bir yeri işgal 
ediyordu. Avcılıkla ilgili aletlerin arkeolojik buluntuları buna şahitlik etmektedir. 
Bu materyallerin birçoğunun Bilyar, Bulgar, Suvar v.b. İtil Bulgar yerleşimlerinde 
ortaya çıkarılması avcılık ve balıkçılıkla yalnızca köylülerin değil şehirli nüfusun da 
meşgul
n sık ormanlarında sincap, samur gibi 
kürkleri değerli olan hayvanlar yaşamaktadır
208
. Kazılarda elde edilen materyallerde 
karşıla
olarak yapılmış çok sayıda ok uçları ortaya çıkarılmıştır.  İtil Bulgarlarıyla komşu 
olan B
ediliyo
4.2.2.2.3. Balıkçılık 
İtil Bulgar ekonomisinde balıkçılığın rolü de oldukça önemliydi. Balıkçılığın 
önemini İtil Bulgar arkeolojik kalıntıları arasında ortaya çıkarılan çok sayıda balık 
 olduğunu göstermektedir
207
. 
El-Marvazi’nin ifadesine göre onları
şılan kunduz, ağaç sansarı, tilki, kurt, karaca, Ren geyiği ve Avrupa musu 
kemikleri avcılık hayvanları türlerinin çeşitliliğini göstermektedir
209
. Birçok İtil 
Bulgar şehrinde yapılan arkeolojik kazılarda kürk hayvanlarının avlanması için özel 
urtas ve kuzey halklarından ithal edilen kürkler; İtil Bulgar ülkesinden Hazar 
Kağanlığı’na, Arap ülkelerine, Orta Asya’ya, Bizans ve diğer birçok bölgeye ihraç 
rdu.  İtil Bulgar avcılığı yöntem ve uygulama bakımından bozkır karakteri 
taşımaktaydı. Sabit tuzaklar yerleştirilmiyordu. At, köpek ve pars gibi hayvanlardan 
yararlanıyorlardı. Parsları doğu ülkelerine de ihraç ediyorlardı. Sürek avlarında bu 
hayvanlardan yararlanılıyordu
210
.  İtil Bulgarları  kıymetli kürk hayvanlarını 
avladıklarında derileri yırtılmasın diye arkeolojik kazılarda da rastlanılan küt uçlu 
ok başlarını kullanıyorlardı. Avcılık, et ve kürk elde etmek amacıyla yapılmaktaydı. 
İtil Bulgarları avcılıkla topladıkları hayvanları  şehirlerindeki pazarlarda ihraç 
etmekteydiler
211
. 
 
                                                 
207
Nail Halikov, “Promıslı”,  İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v Semi Tomah Tom II 
 2006, s.236. 
06,  s.241. 
Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, Kazan, İzd. Ruhil,
208
Zahoder, Kaspiskiy Svod, T.II, s.39. 
209
Aida Petrenko, “Jivotnovodstvo”, İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v Semi Tomah Tom II 
Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, Kazan, İzd. Ruhil, 20
210
Halikov, Promıslı, s.247. 
211
Petrenko, Jivotnovodstvo, s.246. 
 
256

---

kemiği
alığı, Som balığı, sazan, yayın balığı ve uzun levrek 
(sudak
a ağı için taş ve balçıktan 
kurşunlar gibi balık tutma aletleri
213
 de İtil Bulgar ekonomisinde balıkçılığın önemli 
bu Hamid el-Garnati’nin şu haberi İtil Bulgarlarında balıkçılığın durumuyla 
ilgili ol
a
lü bir erkek kaldırabilir… Fakat onlar arasında küçük olanlar da 
ılçık yoktur. Bu balığı pişirirler ve üzerine pirinç koyarlar ve o 
koyun ve tavuk etinden
215
aletler kullanılmıştır. Bu 
ler ağ ve voli ağı (sürtme ağı) kullanılması idi. Bunu taş ve toprak kurşun 
kalıntıları desteklemektedir. Küçük nehirlerde kapamaç çakılması yöntemiyle balık 
tutma t
ahmin edilmektedir. Dipteki balıkların yakalanması için 
i iğne
                                                
, özellikle de mersin b
) kemikleri, kalıntısı ortaya koymaktadır
212
. Arkeolojik kazılarda bulunan 
demir olta, olta iğneleri, zıpkınlar ve yine balık tutm
rolünü destekleyici materyallerdir
214
.  
E
arak açıklayıcı bilgiler vermektedir:  
 
“(Bulgar ülkesindeki) Büyük nehirlerde dünyad  hiç görmediğim balık türleri 
vardır, bir balığı sadece güç
vardır. Bu balıkta küçük k
 daha lezzetli olur. Onun karnından yağını  çıkarırlar bu gaz 
lambasına bir aylığına yeter”.  
 
El-Garnati balık tutkalı yapıldığını da belirtmektedir . El-Mukaddesi İtil 
Bulgarlarının ihraç ürünleri arasında balık türlerini ve balık tutkalını saymaktadır
216
. 
Balıkların tutulması için çeşitli yöntem ve 
yöntem
ekniği uygulandığı t
ir
ler kullanılıyordu
217
.  İtil Bulgarları  kışın  İtil Nehri buz tuttuğunda balığı 
buzlara oyuklar açarak tutarlardı (bu yöntem bugün dahi Tataristan’ın başkenti 
Kazan’da Kaban Nehri buz tuttuğunda uygulanmaktadır); ağaç ve kemikten yapılan 
kancalı iğnelerle de ağ örmüşler; balık tutmak için türlü tuzaklar kurmuşlar, kertikler 
yapmışlardır
218
.  
 
 
212
E. P. Kazakov, Bulgarskoe Selo X-XIII Vekov Nizoviy Kamı, Kazan, Tatknigoizdat, 1991, s.89. 
ya, s.76. 
n Önce Türk Kültür Tarihi, s.248. 
ah i Rusah, s.282; Hvolson, İzvestiya, 
stan, s.253. 
r, s.17. 
213
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vrem
214
Ögel, İslamiyette
215
Huzin, Voljskaya Bulgariya v Domongolskoe Vremya, s.77. 
216
Garkavi, Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyan
s.181; Barthold, Moğol İstilasına Kadar Türki
217
Halikov, Promıslı, s.248. 
218
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolga
 
257

---

4.2.2.2.4. Arıcılık 
Arıcılık Bulgarlar için oldukça karakteristikti. Bal ve Balmumu ihracatın 
önemli ürünlerindendi. İbn Fadlan şöyle diyordu: 
 
“Onların o
onu toplamak için 
rmanlarında arı yuvalarında çok bal vardır. Onlar bunu bilmektedirler ve 
gitmektedirler”
219
.  
şamaktaydılar ve tek 
irci, çömlekçi, 
 
İbn Fadlan Bulgarların severek içtikleri baldan yapılmış “nebiz” ve “es-
sücü” dedikleri şerbeti ayrıca övmektedir
220
. El-Mukaddesi İtil Bulgarlarının ihraç 
ürünleri arasında bal ve balmumunu saymaktadır
221
. Bu konuda el-Garnati’nin 
haberi de ilgi çekicidir:  
 
“Bulgar’da yaşayanlar soğuğa dayanıklı insanlardır. Çünkü onların yiyecekleri ve 
içeceklerinin büyük kısmı baldandır, bal ise onlarda ucuzdur”
222
.  
 
Bal öteden beri Bulgarlarda bol ve bereketli yaşantıyı çağrıştırmaktaymış; 
bugün de İtil Bulgarlarının torunları olan Tatarlarda konukları bal-yağ ile ağırlamak, 
onlara hürmet göstermek anlamına gelmektedir
223
.  
 
4.2.2.3. Zanaat  
 
İtil Bulgar Devleti çok gelişmiş zanaat kollarının ülkesiydi. Henüz devletin 
kuruluş döneminde zanaatın temeli siparişe ya da pazara yönelik olarak bağımsız bir 
şekilde üretim yapılması biçiminde gelişmekteydi. Maden İşleme, demircilik, 
camcılık, dericilik, kemik işleme, marangozluk ve kuyumculuk zanaatları bu 
kabildendi. Zanaat erbaplarının büyük çoğunluğu şehirlerde ya
standartta mal üretmekteydiler. Ne var ki, köylerde yaşayan dem
bakırcı v.b. zanaatkârların sayıları da az değildi. Bunlar küçük köylerde ve 
civarlarında yaşayan insanların ihtiyaçlarını karşılamaktaydılar
224
.  
                                                 
219
Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, s.138. 
ih Pisateley O Slavyanah i Rusah, s.282; Hvolson, İzvestiya, 
, Moğol İstilasına Kadar Türkistan, s.253. 
u-Hamida al-Garnati, s.27. 
220
A. e., s.132,136. 
221
Garkavi, Skazaniya Musulmansk
s.181; Barthold
222
Puteşestvie Ab
223
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.17. 
224
Halikov, Proishojdenie Tatar, s.68. 
 
258

---