T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

vermektedir
331
. Ruslar kendi mallarının ve doğudan getirilen malların satış pazarı 
larak 
rının Rus kolonisinin varlığını kanıtlamaktadır. Rus 
açları
ibi ticari eşyaların Hazar ülkesine Rus ve Bulgarlar tarafından 
getirild
e değinerek şu haberi vermektedir:  
                                                
o
İtil Bulgarlarıyla ilgilenmekteydiler. Ruslar da İtil Bulgarlarını oldukça 
ilgilendiriyorlardı. Bulgar şehrinde Rus kolonisinin varlığı bu önemi ortaya 
koymaktadır. Bulgar şehirlerinde bulunan Aziz tasvirlerinin, taştan yapılmış haçların 
ve çeşitli günlük yaşam eşyala
h
 ve ikonları  İtil Bulgarlarınca satın alınamayacağına göre bunlar Bulgar 
şehrinde yaşamakta olan Hıristiyan Ruslara ait olarak kabul edilmektedir
332
. Bilyar 
şehrinde yürütülen arkeolojik kazılardan elde edilen materyaller başkentte Rus 
tüccarların, zanaatkârlarının ve papazlarının varlığını desteklemektedir
333
.  İtil 
Bulgarları Ryazan, Suzdal, Vladimir ve diğer Rus şehirlerinde ticari koloniler 
kurmuşlardı. Arkeolojik materyaller Rus topraklarında Bulgar üretim mallarının 
oldukça yaygın olduğunu göstermektedir
334
. 
İbn Havkal’ın “Yollar ve Devletler” kitabında bal, balmumu, yün ve 
susamuru kürkü g
iğini, susamuru derisinin çoğunlukla Rus ülkesinde bulunduğunu ve Rusların 
bunları Bulgar’da sattıklarına dair rivayeti ilgi çekicidir
335
. Rusların İtil Bulgarlarına 
hangi malları sattıklarına dair İbn Rüsteh şöyle yazıyordu:  
 
“Hazarlar Bulgarlarla ticaret yapmaktadırlar; aynı  şekilde kendi mallarını onlara 
getiren Ruslarla da ticaret yapmaktadırlar. Adı geçen nehrin (İtil) her iki tarafında yaşayan 
onların (Ruslar) hepsi samur, kakım, sincap ve diğer hayvan derileri gibi mallarını onlara 
(Bulgarlar) götürürler”
336
. 
 
 İbn Rüsteh’in çağdaşı olan el-Belhi de İtil Bulgarları ile Ruslar arasındaki 
ticari münaseb te 
 
“Rus ve Bulgar topraklarından getirilen bal, balmumu gibi mallar Hazarya’dan ihraç 
edilmektedir. (Hazar ülkesinden) Çeşitli ülkelere ihraç edilen kunduz derileri Bulgar, Rus 
Kuyaba ülkelerinde akan nehirler dışında hiçbir yerde bulunmaz”
337
. 
 
331
İbn Fazlan, Seyahâtname, s.67. 
332
M. D. Poluboyarinova, Rus i Voljskaya Bulgariya v X - XV vv., Moskova, İzd. Nauka, 1989, 
s.47. 
333
Voljskaya Bulgariya i Rus, Kazan, İzd. KFAN SSSR, 1986, s.15-16, 97-112. 
 Russkih, s.219. 
Türkler, s.293. 
334
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.41. 
335
Garkavi, Skazaniya Musulmanskih Pisateley O Slavyanah i
336
Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da 
337
Hvolson, İzvestiya, s.169. 
 
279

---

 
 
 
İtil Bulgarlarının Ruslara sattıkları malları iki gruba ayırmak mümkündür. 
zi Vladimir’e elçilerini 
nd
iyi bir şekilde işleyerek hazırlıyorlar ve ihraç ediyorlardı. Orta Asya’da olduğu gibi 
Birinci gruba İtil Bulgarlarının kendilerinin ürettikleri tarım ve zanaat ürünleri ile 
hammaddeler, ikinci gruba ise doğudan gelerek İtil Bulgarları aracılığıyla Ruslara 
satılan mallar girmektedir
338
.  
 
İtil Bulgar topraklarının tek ve bağımsız bir devlet haline dönüşmesi ülkenin 
ekonomisini de güçlendirmişti.  İtil Bulgarlarının dış politik münasebetleri 
genişlemiş ve milletlerarası alandaki otoritesi artmıştı. Bulgarlar aynı zamanda 
kendi itibarlarını yükseltmek için de yakın ve uzak komşularına cömert hediyelerde 
bulunabiliyorlardı. 1006 yılında  İtil Bulgarları Kiev Kne
gönderdiklerinde yapılan  İtil Bulgar-Rus ticari anlaşması esnasında da böyle 
olmuştur: “Bulgarlar elçilerini hediyelerle Kiev Knezi Vladimir’e gönderdiler, 
Vladimir memnuniyetle onların  İtil ve Oka’da korkusuzca ticaret yapmalarına 
müsaade etti”
339
. 
İtil Bulgarlarında tarımın gelişmesiyle birlikte tarım ürünlerinin ticareti de 
artmıştır. Tverskaya Kroniği 1024 yılında Rus ülkesinde meydana gelen açlık 
esnasında insanların Bulgarlara giderek onlardan buğday ve yemek aldıklarını ve bu 
şekilde hayatta kaldıklarını yazmaktadır
340
.  İtil Bulgarları yalnızca açlık yıllarında 
değil normal zamanlarda da tahıl ticareti yapmaktaydılar. V. N. Tatişçev’in 1183 yılı 
rivayetinde  İtil Bulgarlarının ticari malları arası a tahıl da sayılmaktadır. Tahıl 
dışında hayvancılığın gelişmesine muvazi olarak İtil Bulgarlarının önemli sayıda 
koyuna sahip oldukları ve bunları Ruslar da dahil pek çok bölgeye sattıkları 
bilinmektedir
341
.  
 Zanaatın gelişmesiyle birlikte İtil Bulgarlarının Ruslara yaptıkları zanaat 
ürünü ihracatı da artmıştır. Bulgar dericileri ayakkabı, ceket ve diğer deri ürünlerini 
                                                 
338
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.71. 
339
Amirhanov, Tatarskaya Sotsialno-Filosofskaya Mısl, s.59. 
, Voljskaya Bulgariya, s.71-72. 
340
Yücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, s.496. 
341
Valeyev
 
280

---

Rusya’da da en iyi deri ve ayakkabılar “Bulgari” olarak adlandırılıyordu. “Tulup”
342
 
kelimesi de Rusçaya Bulgar-Tatarca’dan geçmiştir. 
 
İtil Bulgarlarının ürettiği çömlekler Ruslar tarafından oldukça rağbet 
görmekteydi. Vladimir, Suzdal, Gorohovets, Ryazan, Pronsk, Pereyaslavl, 
Ryazanskiy, Murom, Yaropolç Zalesskiy, Beloozero, Moskova, Zvenigorod ve 
diğer Rus şehirlerinde  İtil Bulgar çömlek keramik kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. 
unların dışında arkeolojik materyallere dayanarak İtil Bulgarlarının Ruslara kilit, 
tarım a
şyaları, cam eşyaları v.b. ürünleri sattıkları söylenebilir
343
. 
 Ruslar
kakım, kutup tilkis
mum, ha
ulgar tüccarları, zanaatkârları ve ustaları yaşamıştır. Onları 
ş
aya çağırmışlar, yerleşip kalmaları için borç para vermişler ve ücret 
B
letleri, silah çeşitleri, süs eşyaları, kemikten el işi ufak eşyalar, taş gibi inşaat 
malzemeleri, kap kacak, pamuk kumaşı, ipek kumaşı, baharat, meyve, ziynet 
e
ın  İtil Bulgarlarına sattıkları ürünler ise şunlardı: “kunduz, samur, 
i, ağaç sansarı, tilki, tavşan ve sincap derileri ile köle, cariye, bal, 
m keten, keten ürünleri, bronz ayna, oymalı kemik, döküm, kuyumculuk ve 
keramik zanaatı ürünleri”
344
. 
 
İtil Bulgarları ile Ruslar arasındaki ticari münasebetler XII. yüzyılda çok 
daha aratarak devam etmekteydi. Rus kroniklerinin rivayetlerine göre 1120 yılına 
kadar  İtil Bulgarları ile Ruslar arasındaki ticari münasebetlerin kötüleşmesine dair 
bir işaret yoktur. Rus kronikleri 1120 yılında Yuriy Dolgorukiy’in kardeşiyle 
Bulgarlar üzerine sefer yaptığını haber vermektedirler. Kronikler 1220 yılına kadar 
karşılıklı seferler hakkında bilgi vermektedirler
345
. Fakat bu dönemde de ticaret 
devam etmekteydi. Kuzey-doğu Rus şehirleri Ryazan, Suzdal, Vladimir, Murom, 
Novgorod vb.’lerinde B
buralarda ya am
tayin etmişlerdir
346
. V. N. Tatişçev 1183 yılında  İtil Bulgarlarının Ruslarla 
durmadan ticarete devam ettiklerini ve İtil ile Oka üzerindeki Rus şehirlerinde 
                                                 
342
Muhtemelen Türkçe’den Rusçaya geçmiş olan “Tulup” kelimesi şu an da Rusça’da gocuk 
anlamına gelmektedir, V. G. Şçerbinin,  Bolşoy Russko-Turetskiy Slovar, Moskova, İzd. Russkiy 
Yazık, 1998, s.607. 
343
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.72-73. 
344
B. A. Rıbakov, “Torgovlya i Torgovıe Puti”, İstoriya i Kultura Drevney Rusi, T.I, Moskova-
ar Türk Asıllı Sülale, İstanbul, TDAV Yayınları, 
Leningrad, İzd. AN SSSR, 1948, s.319-326. 
345
Fahrutdinov, Oçerki, s.87-91. 
346
A. H. Halikov, Rus Tanınan 500 Bulgar-Tat
1995, s.7. 
 
281

---