T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

“Rusların Hakan-Rus olarak adlandırdıkları hanları vardır. Onlar Slavyanlar üzerine 
saldırılar düzenliyorlar, onlara gemilerle yaklaşıyorlar, sahile çıkıyorlar ve halkı esir 
alıyorlar ve sonra onları Hazarlar ve Bulgarlara yolluyorlar ve orada satıyorlar”
367
.  
 
 
A p ülkelerinde ünlü askerler olarak 
ön pla
ılmış 
75-999 yıllarına ait Samani paraları bulunmuştur. Ayrıca, X. yüzyılın ortalarına ait 
Büveyhio
uştur. Bu paralar İtil Bulgarları ile İslam dünyası 
arasındaki s
ektedirler. 
doğudan gelen malların önemli bir kısmını da Bizans, İran, 
Harezm
onlarla komşu olan halkların kıyafetlerinin ceket ve gömlek olduğunu belirterek 
                                                
İbn Fadlan da Rusların para kazanmak için Bulgarlara köleler getirdiklerini 
belirtmiştir
368
.  İtil Bulgarları Ruslardan satın aldıkları bu kölelerin büyük 
çoğunluğunu Orta Asya ve İslam ülkelerine ihraç ediyorlardı
369
.  İtil Bulgarlarının 
kendileri de köle olabiliyorlardı. Bunlar bazen  ra
na çıkabiliyorlardı. X. yüzyıl sonu yazarlarından Ebu Ali Mansur Fatimi 
Devleti’nde Mısırlı komutan ve amiralleri sayarken onlar arasında “As-Saklab” 
kabilelerinden insanların adlarını ayırmaktadır: Sabir, Mesud, Mansur, Maysur, 
Busra, Faraç… Ayrıca bunların Bulgar kökenli olduklarını belirtmektedir
370
. 
İtil Bulgarları doğuya sattıkları mallar karşılığında onlardan para alıyorlardı. 
İbn Rüsteh bu konuda şöyle yazmaktaydı: “onlara (Bulgarlar) Müslüman ülkelerden 
mallarına karşılık olarak ak ve yuvarlak dirhemler getiriyorlar”
371
.  İtil Bulgar 
topraklarında yapılan arkeolojik kazılarda Kufi paralar, Emevi, Abbasi dirhemleri 
ile Meveraünnehir’deki Nişabur, Merv, Semerkant, Buhara gibi şehirlerde bas
8
ğulları paraları da bulunm
ıkı ticari bağları belgelendirm
İtil Bulgarlarına 
, Ermenistan, Kilikya (Anadolu)’dan gelen altın, gümüş ve bronz maden 
eşyaları ile değerli taşlar oluşturuyordu.  İran’dan Yemen akik taşı, çok daha 
güneydeki ülkelerinden Madagaskar necef taşı, Maveraünnehir’den Soğd kristali ve 
Orta Asya firuze taşı, Harezm’den akik taşı, Hindistan’dan necef taşı ve 
Badahşan’dan (Kuzey Afganistan) lazurit ithal ediliyordu
372
. El-Belhi Hazar 
ülkesine gelen malların Rus, Kuyaba (Kiev) ve Bulgar’dan getirildiğini, Hazarlar ve 
 
man Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.296. 
rafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.294. 
367
Hvolson, İzvestiya,  s.35; Müslü
368
İbn Fazlan, Seyahâtname, s.67. 
369
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.42. 
370
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.63. 
371
Hvolson, İzvestiya, s.25; Müslüman Coğ
372
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.63-65. 
 
285

---

kendilerinin elbise için materyal üretmediklerini bunu Cürcan, Tabaristan, 
Ermenistan, Azebaycan ve Bizans’tan aldıklarını yazmaktadır
373
. Burada Bulgar ve 
Hazarlara kumaş ithal edildiği açıkça haber verilmektedir. İbn Fadlan Ermeni 
n aşlıca merkezi Semerkant idi. Yakut’un haberine 
göre en iyi kâğıt Semerkant ve Çin kâğıtlarıydı
375
. Yazı ve mektup kağıtları  İtil 
Bulgar
,
                                                
halılarıyla döşenmiş ve tahtı Bizans simli kumaşıyla örtülü han çadırından 
bahsetmektedir
374
. 
Maveraünnehir’deki  şehirlerden  İtil Bulgar ülkesine Kagiz adını alan yazı 
kağıdı geliyordu. Kâğıt üretimi  b
larına Semerkant’tan ithal edilmekteydi
376
. 
İtil Bulgarlarının ithal ettiği diğer bir mal grubunu ise silahlar 
oluşturmaktaydı. El-Garnati’nin ifadesi de benzer şekildedir: “demir kılıçlar 
Bulgar’a  İslam ülkelerinden gelir, bundan gelir elde ederler”
377
.  İran ve Orta 
Asya’nın çeşitli  şehirlerinden Bulgar ülkesine keramik gelmekteydi. Keramik 
eşyalarıyla baharatlar, salçalar ve yemek çeşitleri getiriliyordu. İtil Bulgarları ile 
Mısır arasında ticari münasebetler olduğunu XIII. yüzyıl Bulgar şair Kul Ali’nin 
“Kıssa-i Yusuf” adlı eserinden bilmekteyiz. Bu eserden Mısırlı tüccarların  İtil 
Bulgar ülkesine geldiklerini ipek, köle, cariye, kürk ve hayvan gibi o dönemin ticari 
hayatının önemli değerleri üzerinden alış-veriş yaptıklarını anlamaktayız
378
.  
 
4.3. Kültürel Hayat 
4.3.1. Eğitim 
Henüz X. yüzyılın başında Fars yazar İbn Rüsteh şöyle haber vermekteydi: 
“(İtil Bulgarlarının) büyük kısmı  İslama bağlıdırlar ve onların yerleşimlerinde 
mescitler ve müezzinleri ve imamlarıyla ilkokul mektepleri vardır”
379
. İbn Rüsteh’in 
işaret ettiği gibi ilkokullarda müezzinler ve imamlar ders veriyorlardı. Burada 
Kur’an-ı Kerim’i ve Hadis kitaplarını okuyup  İslam dininin gereklerini öğrenmek 
 
373
Hvolson, İzvestiya, s.169. 
374
İbn Fazlan, Seyahâtname, s.59. 
375
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.66. 
376
Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kultura, s.116. 
377
Puteşestvie Abu-Hamida al-Garnati, s.106. 
378
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.66-67. 
379
Müslüman Coğrafyacıların Gözüyle Ortaçağ’da Türkler, s.294. 
 
286

---

için okuma-yazma öğretiliyordu.  İtil Bulgarları  İslamiyeti kabul ettikten sonra bu 
dinin gereklerini bilmek için okuma-yazma öğrenmeye gayret sarf ediyorlardı. Bu 
konuda İbn Fadlan’ın şu haberi ilgi çekicidir:  
 
“Benim elimle Talut adında biri Müslüman oldu
Bunun üzerine, -Bana, senin kendi adını vermeni istiyorum-
. Ona Abdullah adını verdim. 
 dedi. Adını hemen Muhammed 
olarak 
Muhammed ad
 
ıllarda ortaya çıkan medreseler orta ve yüksek 
eğitim 
  İdris al-Bulgari (1106 yılında halen 
yaşama
değiştirdim. Bu adamın karısı, anası ve çocukları Müslüman olup hepsi de 
ını aldılar. Ona “El-Hamdulillah…” ve “Kul huvallah ahad…” surelerini
öğrettim. Bu iki sureyi öğrenmekten dolayı duyduğu sevinç, Bulgar hükümdarı olsa 
duyacağı sevinçten daha fazla idi”
380
. 
 
 
İslam ülkelerinde IX. yüzy
müesseseleri olarak hizmet vermekteydiler. Medreseler genellikle 
başkentlerde ve büyük şehirlerde bulunuyorlardı. Medreselerde genel olarak uhrevi 
eğitim veriliyordu. Eğitim Kur’an-ı Kerim ve Hadislerin temel yorumları üzerinden 
yapılıyordu. Bunun dışında matematik, coğrafya, tarih, astronomi, tıp gibi dünyevi 
bilimlere de ilgi gösteriliyordu. Çünkü bunlarda yaşam için gerekliydi. Bu konuda 
adları bize kadar uzanan İtil Bulgar medreselerinde eğitim alan Bulgar ve doğulu 
tıp, astronomi, edebiyat, tarih alimleri şahitlik etmektedirler. Ayrıca, devlet 
yönetiminde ihtiyaç duyulan müderris, imam, molla, kadı gibi memurlar da 
medreseler de yetiştiriliyorlardı
381
. Birçok İtil Bulgar âlimi de Buhara, Semerkand, 
Nişabur, Belh, Bağdat, Merv, Gazne v.b. büyük İslam  şehirlerindeki medreselerde 
yetişmişlerdi. Bunlara en güzel örnekler olarak; Irak’ta Musul medresesinde okumuş 
Tadjaddin al-Hasan İbn Yunus el-Bulgari, doğu ülkelerinde eğitim alan 
Ansiklopedici âlim Burhaneddin İbn Yusuf el-Bulgari, meşhur bilgin Ebu’l Mali 
Gabdul-Melik el-Cuveyni’nin takipçisi olan Bulgar şehri (Bilyar) kadısı tarihçi 
Yakub İbn Numan, başka bir Bulgar kadısı olan ve gerek Bulgar gerekse de Nişabur 
âlimlerince yetiştirilen Abu’l-Alya Hamid İbn
ktaydı) ve ünlü devlet adamı Gazneli Sultan Mahmud’un hocası ve şeyhi 
olan Hoca Ahmed Bulgari’yi gösterilebiliriz
382
. XI-XII. yüzyıllarda  İtil Bulgarları 
                                                 
380
İbn Fazlan, Seyahâtname, s.61-62. 
tura, s.117-118. 
Pismennost i Prosveşçenie v Bulgari”, İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v 
azan, RuhİL, 2006, s.561-562; ayrıca 
 Müstefâdü’l Ahbâr Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar (Kazan ve 
381
Devletşin, Voljskaya Bulgariya: Duhovnaya Kul
382
G. M. Devletşin, “
Semi Tomah Tom II Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, K
bkz.:  Şehabeddin-i Mercani,
 
287

---