T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

mallarını sattıklarını belirtmektedir
347
. 1183 yılında Ryazan ve Murom drujinaları 
Bulgar tüccarlarını yağmaladılar. Bulgarlar Vsevoldod’u eşkıyaların önünü alması 
hususunda uyarmışlardı. Fakat Vsevolod buna engel olmayınca Bulgarlar sefere 
çıkarak Ryazan ve Murom’u alarak büyük bir yıkıma uğrattılar
348
. V. N. Tatişçev 
1229 y
lkesi doğuyla münasebetlerin 
merkezi konumundaydı. Bulgarlar doğu ülkelerine giden kervan yolunun 
unduğunu ortaya koymaktadır. Buraya doğudan, Bizans’tan, 
kuzeyden, batıdan ve Ruslardan mallar adeta akıyordu. Fakat Bulgarların esas 
m
halini aldı. Çeşitli bölgelerden tüccarlar buraya gelip gidiyorlardı.  İbn-i Havkal 
k bir şehirdir. Burası meşhur bir yer olup etrafındaki 
ılında Ruslarla İtil Bulgarları arasında barış anlaşması imzalandığını  şöyle 
yazmaktadır:  
 
“O zamanlar Bulgar hanı  kıtlık içindeki Ruslara gıda yardımı yapmak için elçiler 
gönderdi. Knez Yuriy Vsevolodoviç onları sevinçle karşıladı ve onlara şehirlerinde ticaret 
yapmaları için yetki verdi…”
349
. 
 
4.2.2.4.3.2. İtil Bulgar-İslam Âlemi Ticari Münasebetleri 
X. yüzyılda Bulgar Devleti’nin oldukça gelişmiş bir ekonomik yapıya 
ulaştığı gözlemlenmektedir. Bu dönemde İtil Bulgar ü
güvenliğini sağlamayı başarabilmişti. Bu sayede ticaret daha da gelişmişti. 
Arkeolojik ve yazılı bütün kaynaklar Bulgar şehrinin transit ticaretin merkezi 
konumunda bul
ticaretleri doğuyla idi. Hiç kuşkusuz Bulgar İlteberi Almuş’un düşmanlarına karşı 
yaptığı mücadeleye destek olan Arap Halifeliği onun şahsında ticari acente niteliğini 
kazanmıştı. Arap tüccarları ise bu ülke sınırları dâhilinde geniş faaliyet imkânı elde 
ediyorlardı
350
. 
 Ka a’nın İtil’e döküldüğü noktada henüz Bulgar şehri kurulmadan önce bu 
bölge bir alış-veriş noktası olarak ön plana çıkmıştı ki, bunu orada çıkarılan çok 
sayıda eski eşyalar ispatlamaktadır. Daha sonraları burası adeta bir ticaret fuarı 
şöyle diyordu: “Bulgar… küçü
                                                 
347
V. N. Tatişçev, İstoriya Rossiyskaya, T.III, Moskova-Leningrad, İzd. Nauka, 1964, s.128. 
a, s.130. 
ulgarı, s.40. 
348
Şpilevskiy, Drevnie Gorod
349
Tatişçev, İstoriya Rossiyskaya, T.III, s.225. 
350
Smirnov, Voljskie B
 
282

---

ülkelerin iskelesiydi”
351
. Bulgar topraklarında bulunan arkeolojik materyaller güney, 
doğu ve batıdan gelen etkiyi gözler önüne sermektedir. Özellikle ithal edilen eşyalar 
ve Bulgarlar tarafından süslenmiş el işi örnekler de Harezm’in tesiri 
hissedi
l 
oğu ülkelerine kara tilki, sincap, kunduz v.s. derisi ihraç ettiklerini 
azmıştır
357
. Bu hayvan kürkleri ayrıca Horasan ve Maveraünnehir bölgesine de 
ihraç e
                                                
lmektedir
352
. 
X-XI. yüzyıl yazarları İtil Bulgarları ile İslam âleminin ticari münasebetlerini 
aktarmaktadırlar.  İbn Rüsteh doğuyla  İtil Bulgarları arasındaki sıkı ticari 
münasebetlerden bahsetmektedir
353
. Müslüman gemilerinin sürekli olarak ticari 
amaçlarla  İtil Bulgar Devleti’ne geldikleri bilinmektedir. İtil Bulgarları bundan 
büyük gelir elde etmekteydiler. Mesudi, İtil Bulgar ülkesinden Harezm’e sürekli 
olarak gidip-gelen ticari kervanlardan ve İtil’de Kama’nın ağzından daha yukarı 
kısımlara gidip-gelen Hazar ve Bulgar ticaret gemilerinden bahsetmektedir
354
.  
İtil Bulgarlarının Orta Asya’ya ihraç ettikleri malların en detaylı listesini X. 
yüzyıl sonları yazarı el-Mukaddesi vermektedir:  
 
“Harezm’den alınan ticari mallar şunlardı: samur, sincap, kakım, ağaç sansarı, 
zerdeva, tilki ve kunduz kürkü; keçi postu, balmumu, ok, iri balık, şapka, balık tutkalı, balık 
dişleri, kunduz hayası, telatin (kehribar), bal, fındık, pars, kılıç, örme zırh gömlek, kalenc 
ağacı (huş, akağaç), Slavyan köleler, koyun, sığır. Bunların hepsi Bulgar’dan itha
edilmektedir”
355
.  
 
 XII. 
yüzyıl yazarı el-Garnati İtil Bulgarlarının çok kaliteli kürklerini, 
Harezm’de tarak v.b. eşyaların yapımı için satılan hayvan dişlerini ihraç ettiklerini 
yazmaktadır
356
. XIII. yüzyıl yazarı  İbnü’l Esir Bulgarların kürk ticaretinden 
bahsederek d
y
dilerek Büyük Selçuklu Devleti’ne yollanıyordu
358
. Ünlü Selçuklu tarihçimiz 
O. Turan Türkiye Selçuklularının da İtil Bulgar ülkesinden ithalat yaptığını 
 
lgarı, s.41. 
stiya,  s.24. 
 Pisateley O Slavyanah i Russkih, s.282; Hvolson, 
ar Türkistan, s.253. 
nati, s.31. 
kber N. Necef / Ahmet R. Annaberdiyev, İstanbul, Ötüken 
351
Şeşen, İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler,  s.165. 
352
Smirnov, Voljskie Bu
353
Hvolson, İzve
354
A. e., s.163. 
355
Garkavi,  Skazaniya Musulmanskih
İzvestiya, s.181; Barthold, Moğol İstilasına Kad
356
Puteşestvie Abu-Hamida al-Gar
357
Hvolson, İzvestiya, s.188. 
358
S. G. Agacanov, Selçuklular, Çev. E
Neşriyat, 2006, s.238. 
 
283

---

belirtmiştir. Bu ithalatın ana maddesi ise kürklerdi
359
. Zira Anadolu şehirlerinde 
urulan
Çünkü 
burada
emleketlerine oradan da kuzey 
Afrika’
k
 milletlerarası pazarlarda satılan ana mallar arasında kunduz ve samur kürkü 
bulunmaktaydı
360
.  
İbn-i Havkal bir kısım Harezmli tüccarın Bulgar ülkesine ve Slav bölgelerine 
giderek kürk aldıklarını belirtmektedir
361
.  İbn Fadlan ve Mervazi Harezm’den 
Bulgar ülkesine giden kervan yolunu çok iyi bir şekilde tarif etmektedirler
362
. 
Bulgar bölgesi kuzey ürünleri için adeta bir toplama yeri olduğundan Arap 
tüccarların buraya akın akın gelmesine vesile oluyordu. Onlar özellikle doğuda bir 
tutku halini alan kürk için geliyorlardı. Bulgar’dan öteye gitmiyorlardı. 
363
 bütün kuzey ürünlerini bulabilmekteydiler .  İtil Bulgar ihracatında en 
saygın rolü hayvan kürkleri oynamaktaydı. Bu kürkler doğuda çok rağbet gördükleri 
için oldukça değerliydi. Mesudi’nin rivayetine göre Bulgar ve Burtas topraklarından 
ihraç edilen siyah ve kızıl tilki derileri oldukça değerliydiler. Özellikle siyah 
olanların tanesi bazen yüz dinardan daha fazla tutmaktaydı. Arap ve İran 
hükümdarları bu siyah derileri sansar ve samur derilerinden daha yüksek 
saymaktaydılar
364
. Mesudi başka bir yerde bu derilerin Derbent, Berdaa ve 
Horasan’ın çeşitli bölgeleri ile Frank ve İspanya m
365
ya ihraç edildiğini yazmaktadır . 
 
İtil Bulgarlarının diğer bir ihraç unsurunu ise köleler oluşturuyordu. XI-XIII. 
yüzyıllarda Bulgar şehri köle ticaretinin merkezlerindendi. Ruslar buraya köle 
getiriyorlardı. Buradan Derbent, Harezm, Bağdat gibi merkezlere köleler 
gönderiliyordu
366
.  İbn Rüsteh Ruslardan bahsederken bu konuda şöyle rivayet 
etmektedir:  
 
                                                 
359
Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk İslam Medeniyeti, 8. bs., İstanbul, Boğaziçi 
Yayınları, 1999, s.365. 
360
A. e., s.367. 
kih Pisateley O Slavyanah i Russkih, s.219.  
53. 
69.   
iya, s.63. 
361
Garkavi, Skazaniya Musulmans
362
Zahoder, Kaspiyskiy Svod, T.I, s.
363
Heyd, Yakın-Doğu Ticaret Tarihi, s.68-
364
Mesudi, Murûc ez-Zeheb, s.73. 
365
Hvolson, İzvestiya, s.163-164. 
366
Valeyev, Voljskaya Bulgar
 
284

---