T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

döküm
ir işleme merkezlerinin şehirler 
ve Bilyar’da koç, at ve köpek şeklinde tunç anahtarlar da 
apılm
irlikte
lerden 
iri de hiç kuşkusuz İtil Bulgar topraklarıydı
244
.  
ü usulünü kullanmışlardır. Çelik dökümü pişirilmemiş kerpiçten yapılmış 
fırına konulan balçık çömleklerde üretilmiştir. Bulgar ustaları demiri eritip 
yapıştırarak kaynak yapmayı da bilmekteydiler
240
. 
 Arkeolojik 
kalıntılar esas maden ve dem
olduğunu ortaya koymaktadır
241
. Bazı köyler de demircilikle uğraşmıştır. E. P. 
Kazakov Kama’nın akımının aşağı kesimlerinde yer alan Starokuybişevsk IV 
köyünde yaşayanların açık bir şekilde demir üretiminde uzmanlaştıklarını tespit 
etmiştir. Yerleşimin her tarafında demir parçalarıyla karşılaşılmaktadır
242
.   
  
Bilyar 
şehrinde yapılan araştırmalar esnasında  şehrin iç merkezindeki 
kazılarda demircilerin yaptığı silindir şeklinde demir anahtarlar çıkarılmıştır. 
Yalnızca ocaklar bölgesinde 100 civarında kusurlu anahtarlar ve kırıntıları ortaya 
çıkarılmıştır. Buna benzer anahtarlara Bulgar şehrinde de rastlanılmıştır. Bunun 
dışında Bulgar 
y
aktaydı
243
.  
İtil Bulgarlarının bütün tarihi boyunca üretimleri arasında maden işlemeciliği 
önemli bir yer tutmuştu. İtil Bulgarları demirden başka bakır ve bronzdan çok çeşitli 
ürünler yapıyorlardı. Mücevher, gündelik yaşam ve kült örnekleri, silah ve kap-
kacak parçaları v.b. eşyalar madenciliğin ürünleriydi. Özellikle demir dışındaki 
madenler kuyumculuk zanaatında önemli rol oynuyordu. Gümüş ve altın işlemeyle 
b
 diğer madenlerle yapılan ürünler İtil Bulgar ticaretinde önemli rol 
oynamaktaydı.  
 Bakır madenciliği bilindiği üzere eskiden de Ortaçağ’da da maden ocakları 
sahalarında gelişmiştir. Bakır ve ligatür ticaretinin ana trans-Avrasya yolu özellikle 
maden işlemeciliğinin çok gelişmiş olduğu bölgelerdi. Ortaçağ’da bu bölge
b
                                                 
240
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.19. 
241
Semıkin, Çernaya Metallurgiya i Kuzneçnoe Delo, s.253-255. 
botka”, İstoriya Tatar S Drevneyşih 
242
Kazakov, Bulgarskoe Selo, s.43. 
243
Valeyev, Voljskaya Bulgariya, s.44. 
244
Sergey Kuzminıh, Semıkin Yuriy, “Tsvetnaya Metalloobra
Vremen v Semi Tomah Tom II Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, Kazan, İzd. Ruhil, 2006, 
s.258. 
 
261

---

İtil Bulgarları artık değerli ve yumuşak madenlerden çeşitli işler yapmışlar 
e bu a
r taştan yapılmış özel kalıba kaynamakta olan eriyiği akıtıp, 
yna ve türlü eşyalar yapmışlardır
246
.  
 
ı kostüm ve at koşumu, gündelik ve ekonomik yaşam örnekleri ve 
silahlar da bunların detayları gözükmektedir
247
. Bilyar şehrinin tahkimleri 
 
ırcı ustalarının ürettikleri mallar arasında bakır kazanlar, 
ış tokaları ve düğmeler bulunmaktadır
250
. 
 
klarda kurşun, kalay, çinko ve asil madenler 
lan al
v
landa ihtisaslaşmışlardı
245
. Tunç dökümcüler, bakırcılar zanaatlarının gerçek 
ustaları olmuşlar; onla
a
Bolşe-Tarhan, Tankeev ve Tetüşsk gibi İtil Bulgarlarına ait mezarlarda 
muazzam sayıda renkli ve yumuşak madenlerden ürünler ortaya çıkarılmıştır. Bu 
çeşitli süs eşyalar
dışarısında yapılan arkeolojik kazılarda küçük bakır döküm ocağı ortaya 
çıkarılmıştır. Ocağın çevresinde küçük bakır cürufu parçacıklarıyla 
karşılaşılmaktadır.  Şehrin çeşitli kısımlarında yaklaşık 3 kg ağırlığında bazlamalı 
bakır külçeler bulunmuştur. Bulgar şehrinde de bakır eritme ocakları 
bulunmuştur
248
.  
İtil Bulgarlarının bakır elde ettikleri bölge Vyatka-Zay nehirleri hattı ile Ural 
dağları bölgesiydi. Elde edilen hammaddeyle Bulgar bakırcı ustalarının üretimi 
bakır kap-kacaklar ülke sınırları dışında da çok sayıda tespit edilmiştir
249
. Bu durum 
İtil Bulgar ihraç ürünleri arasında maden işlemeciliği eşyalarının bulunduğunu 
ortaya koymaktadır. Bak
kaplar, ibrikler, küçük aynalar, kay
İtil-Kama bölgesindeki topra
o
tın ile gümüş yataklarının bulunmayışı bu madenlerin hiç şüphesiz İtil Bulgar 
ülkesine trans-Avrasya ticaret yolları aracılığıyla getirildiğini ortaya koymaktadır
251
. 
T. A. Hlebnikova, ham kurşun ve çinko madenlerinin İtil Bulgar ülkesine Ural 
bölgesinden, kalayın ise Doğu Kazakistan’dan getirildiğini düşünmektedir
252
. 
 
                                                 
245
Kazakov, Bulgarskoe Selo, s.159-162. 
246
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.19. 
247
Kuzminıh, Semıkin, Tsvetnaya Metalloobrabotka, s.259. 
talloobrabotka, s.262. 
 Red. G. A. Fedorov-Davıdov, Kazan, 1996, s.280. 
248
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.225. 
249
Kuzminıh, Semıkin, Tsvetnaya Metalloobrabotka, s.259-262. 
250
Veliyev, Muhammetşin, Bulgarskoe Selo, s.19. 
251
Kuzminıh, Semıkin, Tsvetnaya Me
252
T. A. Hlebnikova, “Nadpisi Na Metalliçeskih İzdeliyah”, Gorod Bulgar. Remeslo Metallurgov, 
Kuznetsov, Leteyşikov, Otv.
 
262

---

4.2.2.3.2. Kemik İşçiliği 
 
İtil Bulgarlarının kemik işçiliğiyle alakalı olarak el-Garnati’nin şu rivayetini 
vermek mümkündür: 
 
“Onların (İtil Bulgarları) toprağının altında kar gibi beyaz ve domuz gibi ağır 
Mamut dişleri vardır. Onları Harezm ve Horasan’a ihraç ederler. Onlardan tarak, çekmece 
ve fildişinden yaptıkları benzeri eşyalar yaparlar, çünkü sadece bu fildişinden daha serttir; 
kırılmaz”
253
.  
 
Boynuz ve kemikten eşya yapma İtil Bulgar zanaat üretim sistemi içerisinde 
önemli bir yer iştigal etmekteydi. Büyük şehirlerin kazılarında ortaya çıkarılan çok 
sayıda kemikten yapılmış  eşya kalıntıları bu durumu gözler önüne sermektedir. 
Yalnızca Bulgar şehrinde ortaya çıkarılan 700’ü aşkın kemik eşya kalıntısı başta 
Rusya Devlet Tarih Müzesi olmak üzere çeşitli müzelerde muhafaza 
edilmektedir
254
. 
İtil Bulgar kemik işleme ustalarının yaptığı  eşyalar arasında  şunlar 
alık, boncuklar v.b. oyun kemikleri; satranç figürleri, gözlü küpler, 
oyun aş kı, muskalar v.b
255
. 
 
.  uyumculuk 
 
Bulgar zanaatkârları arasında yüksek zanaat üretimleriyle kuyumcular 
kendin
erinden ayrılmaktaydılar.  İtil Bulgarları çeşitli metal 
s eş
Bulgar kuyumcularının ürettikleri mallar gayet geniş çeşitteydi. Kadınların en çok 
sayılabilir: gündelik yaşam eşyaları; bıçak sapı, kaşık, iğne, silah eşyaları; ok uçları, 
ok kaplaması, okluk(sadak) dişi, kamçı ve kırbaç sapı, süs ve kıyafet eşyaları; tarak, 
düğme, tutturm
ı
4.2.2.3.3 K
e özgü stilleriyle diğerl
sü
yaları üretiminde bakır, bronz, gümüş ve daha az olmak üzere altın 
kullanıyorlardı. Süs eşyalarının bezeklenmesinde döküm, derin ve düz basım, 
kakma, savat ve oyma tekniklerini mükemmel bir yetkinlikte kullanıyorlardı
256
. 
                                                 
253
Puteşestvie Abu-Hamida al-Garnati, s.31. 
Bolgara”, Gorod Bolgar Oçerki Remeslennoy Deyatelnosti, 
oskova, İzd. Nauka, 1988, s.220. 
sstvo Srednego Povoljya, Yoşkar-Ola, Mariyskoe 
254
İ. A. Zakirova, “Kostreznoe Delo 
Otv. Red. G. A. Fedorov-Davıdov, M
255
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.235. 
256
F. H. Valeev, Drevnee i Srednevekovoe İsku
Knijnoe İzd., 1975, s.52, 75. 
 
263

---