T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

beğendiği mücevherler arasında Bulgar kuyumcularının ürettiği altın, gümüş ve 
bakırdan yapılan hasır ve pullu bilezikler, yüz tarafına yapma tanelerle 
biçimlendirilmiş küpeler, değerli taşlı yüzükler ve kolyeler bulunuyordu
257
. Bazı 
altın ve gümüşten yüzükler suda yüzen kuş motifliydi. Bunlardan başka gür bitkli 
bezekleriyle preslenmiş takma saçlar, bronz aynalar Bulgar kuyumculuk zanaatının 
ürünleriydi
258
.  Şehirlerin dışında da kuyumculuk üretimi yapılmaktaydı. Hasır ve 
yele bilezik üretim merkezlerinden birisi Starokuybişevsk yerleşiminde 
bulunuyordu
259
. 
 Bulgar 
şehirlerinin birçoğunda yapılan arkeolojik kazılarda altın ve gümüş 
adenleri dışında serdolik, necef taşı, lazurit, kehribar gibi taşlardan yapılmış 
boncuk, küpe ve yüzük gibi süs eşyalarına rastlanmıştır
260
.  
 
zılarda çeşitli çaplarda küçük yuvarlak delikli 
eksel mesleklerden birisiydi. Doğuda ve batıda “Bulgari” adıyla 
ünlenen nefis işlenmiş deriler usta İtil Bulgar deri sanatı ürünleriydi. Rus 
                                                
m
Bulgar 
şehrinde yapılan ka
küçük metal parçası  şeklinde çizim levhaları bulunmuştur. Bulgar kuyumcuları bu 
levhalarla mücevherlere şekil vermekteydiler
261
. Bulgar kuyumcuları yüksek 
ustalığa eriştiklerinde gümüşü karartma usulünü öğrenmişler; oyma ve darbeleme 
usulleriyle suretler yapmışlardır
262
. 
 Araştırmacılar kuyumculuk zanaatının yüksek seviyesine özellikle dikkat 
çekmektedirler. Kuyumculuk işleri henüz X-XI. yüzyıllardaki baskılarda ifade 
edilmiştir:  
 
“Harikulade yetkinlikte… ki, ustaların sanatçıların seviyelerine kadar yükselen 
kültürel seviyeleriyle çokça ifade edilmiştir. Onların eserlerinden bazıları  şaheser olarak 
gözükmektedirler”
263
. 
 
4.2.2.3.4. Dericilik 
 
Hayvan derilerini işlemek ve onlardan çeşitli eşyalar hazırlamak  İtil 
Bulgarları için gelen
 
n, Bulgarskiy Gorod, s.230. 
hammetşin, Büyük Bolgar, s.20. 
257
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.229.
 
258
Halikov, Proishojdenie Tatar, s.79. 
259
Kazakov, Bulgarskoe Selo, s.137. 
260
Huzi
261
Smirnov, Voljskie Bulgarı, s.121. 
262
Veliyev, Mu
263
Grekov, Kalinin, Bulgarskoe Gosudarstvo, s.128. 
 
264

---

kroniklerinde de 985 yılında “onların hepsi çizmeli”
264
 diye rivayet edilmesi boşuna 
değildir. Bulgarlar çoğunlukla inek, tosun ve küçükbaş hayvanların derilerini 
işlemekteydiler. Bulgarlar önce hayvanların postlarını ayırıyorlardı. Daha sonra 
derinin altındaki yumuşak, etli ve yağlı tabakalı  kısmı temizliyorlar ve derinin 
boynuz kısmının üzerindeki kılları topladıktan sonra onu sererek yumuşatıyorlardı. 
Son olarak da yağlı  kısmı düzlüyorlardı. Bu şekilde ham hale getirilen postlarla 
Bulgar deri ustalarının ürettikleri ürünlerin çeşitleri ise şunlardı: en farklı çeşitlerde 
ve ölçülerde çocuk ve yetişkin ayakkabıları, başlıklar, ceketler, kemerler, tulumlar, 
para ça
rak incelenmiştir . Küp-testi şeklindeki 17 
adet çömlekte diplerine onları yapan usta-zanaatkârların damgasının bulunduğu 
tespit 
lar genellikle oyarak yapılmış kabartma tasvir 
klind
ntaları, çantalar, at teçhizat eşyaları v.b
265
. 
 
4.2.2.3.5. Çömlekçilik 
 
İtil Bulgarları çok eski devirlerden beri çömlekçilikle meşgullerdi. Erken 
dönem İtil Bulgar kültürünü temsil eden Bolşe-Tarhan mezarlığında çok sayıda kap 
parçalarına rastlanılmıştır. Bu keramik örnekleri A. H. Halikov ve V. F. Gening 
tarafından testi-küp şeklinde olanlar, alçı güveç şeklinde kaplar ve alçı tas 
görünümlü olanlar diye üç gruba ayrıla
266
edilmiştir. Bu damga
şe
eydi. Bunların bazılarında “H” harfi bulunuyordu
267
. Çömlekler arasında 
uzun veya kısa gövdeleri, yine uzun veya kısa büzülmüş boğazlarıyla küp-testi 
şeklinde olan keramikler dikkat çekicidir. Bunların birçoğunda yarım daire şeklinde 
kulp vardır.  Çömlek kapların çoğunluğu sade ve sert şekildedir. Renkleri 
çoğunlukla siyah, koyu-gri ve daha az olmak üzere açık-turuncuya yakındır. 
Çömleklerin üzerleri topyekûn veya taraklı bir şekilde cilalanmış parlak 
görünümlüdür
268
.  
                                                 
264
Yücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, s.491. 
265
T. A. Hlebnikova, “Kojevennoe Delo”, Gorod Bolgar Oçerki Remeslennoy Deyatelnosti, Otv. 
nee i Srednevekovoe İskusstvo Srednego Povoljya, s.54. 
Red. G. A. Fedorov-Davıdov, Moskova, İzd. Nauka, 1988, s.244-245; Huzin, Bulgarskiy Gorod, 
s.236. 
266
Geninig, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s.31-43. 
267
A. e., s.39. 
268
Valeev, Drev
 
265

---

 
Çömlekçilik mesleği İtil Bulgarlarının Moğol istilası öncesi dönemdeki ana 
üretim dalları arasında yer alıyordu.  Şehir ve köy yerleşimlerinde arkeologlar 
tarafından ortaya çıkarılan keramikler, çömlek pişirmek için yapılmış onlarca üretim 
caklar
esi, dış görüntüsünün göz alıcılığı 
ulgar çömleklerinin diğer komşularınınkine kıyasla üstünlüğünü simgeleyen 
özelliklerindendi
269
.  
staları balçıktan  şekil verdikleri eşyaları kurumaya 
başlayı
, ördek ve teke başı 
biçiminde yapıyorlardı. Balçıktan yapılan kap-kacaklar el tezgâhlarında çevrilerek 
oturakları ve oyuncaklar sayılabilir
271
.  
rasında basit şekilleri ve bezeklenme tekniğiyle 
farklı duran cam
272
pandantifler, gerdanlıklar, bilezikler, yüzükler, pencere camları, kaplar İtil 
rının yetkin bir şekilde camcılık zanaatını yaptıklarını ortaya koyan m
                                        
o
ı ve Doğu Avrupa topraklarında oldukça geniş bir şekilde yayılmış bu kap-
kacaklar Bulgar çömlekçiliğinin başarısını açıkça göstermektedir. Farklı  şekilleri, 
tam uygun görüntüsü, zarif bezeği, iyi pişirilm
B
Bulgar çömlek u
nca düzgünleştirip özel fırınlarda pişirirlermiş. Bu tip ocaklar Bulgar 
kalıntıları arasında bulunmuştur. Çömlek ustaları temiz ve iyi ıslatılarak bastırılıp 
ezilen balçıktan türlü eşyalar yapıyorlardı. Çömleklerin üst kısımlarını cilalı 
şeritlerle ve şekillerle süslüyorlardı. Çömlek kulplarını geyik
üretilmekteydi
270
. Çömlekçilerin ürettikleri mallar olarak testiler, süt kapları, 
güveçler, saksılar, taslar, çanaklar, kâseler, tencereler, tavalar, kandiller, çocuk 
4.2.2.3.6. Camcılık 
 
İtil Bulgarlarında ayrı bir meslek kolu olarak camcılığın varlığını Bilyar, 
Suvar, Murom gibi birçok şehirlerde ve diğer yerleşimlerde yapılan arkeolojik 
kazılarda ortaya çıkarılan cam üretim ocakları, kap-kacak kırıkları, pencere camları, 
cam boncuklar ve bilezikler gibi çok sayıda kalıntılar ortaya koymaktadır. Bulgar 
cam ustalarının ürettikleri mallar a
 kaplar, kutular, kavanozlar, küpler, kadehler, şişeler sayılabilir . 
Bulgar şehrinin arkeolojik kazılarında ortaya çıkarılan camdan yapılmış boncuklar, 
Bulgarla
addi 
        
 
a, Osnovnıe Proizvodstva Voljskih Bolgar Perioda X – Naçala XIII vv., 
269
T. A. Hlebnikov
Moskova, İzd. Nauka, 1963, s.25. 
270
Halikov, Proishojdenie Tatar, s.79; Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.30. 
271
Huzin, Bulgarskiy Gorod, s.231. 
272
A. e., s.234. 
 
266

---