T. C. İStanbul üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ tarih ana biLİm dali

 
İtil Bulgarları bu şekilde elde ettikleri ürünlerini muhafaza için ise kiler 
r da 
labilir) kullanılmıştır. Değirmen taşları birçok Bulgar kalıntılarında 
bulunmuştur
193
.  İtil Bulgarlarının tarlaların sulanması için sulama tesisleri 
yaptıkl
azılarda ortaya çıkarılan sulama tesislerinin 
alıntıl
n orak (Tatarca: Urak) kullanılıyordu. 
rak, oran ve ölçüleri bakımından Kuzey Kafkasya ve Orta Asya geleneğinden 
geliyordu ve değişmeyen görüntüsüyle XX. yüzyıla kadar muhafaza edilmiştir. Ot 
yığmak
 
     
kullanıyorlardı. Tahıllar kuyulara büyük keramik çömleklerde koyularak muhafaza 
ediliyordu
191
. Gerçekten de Bulgar şehirlerinde yapılan arkeolojik kazılarda buğday, 
yulaf, darı, çavdar, arpa, burçak, mercimek gibi yanmış tahılların bulunduğu 
çukurlar ortaya çıkarılmıştır
192
. Tahılı un ve bulgura işlemek için taş kollar ya da 
hayvanların hareketleriyle işleyen sabit rotatif değirmenler (suyla çalışanla
o
arını da arkeolojik k
k
arından öğrenmekteyiz
194
.  
 
İtil Bulgarları tarımda iki tarla kullanılması formunda nadas sistemini de 
başarıyla uygulamaktaydılar. Eski ekilmiş toprakları gübrelemiyorlardı. Arkeolojik 
kalıntılarda gübre toplamaya tahsis edilmiş ahır ve sair yapıların bulunmayışı bunu 
desteklemektedir. Ürünlerin toplanması içi
O
 için de tırpan kullanıyorlardı.  
XIII. yüzyıl başında tarım çok daha yüksek bir gelişme seviyesine ulaşmıştır. 
Bulgarlar diğer ülkelere tahıl satışından başka gerektiği durumlarda komşularına 
gıda yardımında da bulunmuşlardır.  İtil Bulgarlarında tarımın zenginliğiyle ilgili 
olarak Rus kronikleri Rus topraklarında açlık olduğunda insanların İtil Bulgarlarının 
gıda yardımıyla bu açlıktan kurtulduklarını anlatmaktadırlar
195
. Rus kroniklerine 
dayanarak ünlü Rus tarihçi V. N. Tatişçev  şöyle yazıyordu: “Bulgarlar (1229 yılı) 
Volga (İtil) ve Oka civarlarındaki bütün Rus şehirlerine gıda götürüyorlardı ve 
satıyorlardı”
196
. Bu kayıtlardan da anlaşılacağı üzere İtil Bulgarları elde ettikleri 
                                           
 
ledelie, s.239. 
i Dokumantah, Pod Red. N. L. Rubinşteyna, Moskova, İzd. 
191
Halikov, Zem
192
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolgar, s.16. 
193
Halikov, Zemledelie, s.238-239. 
194
Ögel, İslamiyetten Önce Türk Kültür Tarihi, s.246. 
195
Yücel, İlk Rus Yıllıklarına Göre Türkler, s.496. 
196
İstoriya Tatarii v Materialah 
Sotsekgiz, 1937, s.34. 
 
253

---

ürünleri iç talebi karşılamaktan başka bir ticari obje olarak ta kullanmakta ve bu 
sayede büyük kazanç elde etmekteydiler.  
 
 İtil Bulgarlarının bostancılık (bahçecilik) ve meyvecilikle de uğraştıkları 
bilinmektedir. Bu görüş eski Bulgar şehirlerinde yapılan arkeolojik kazılarda 
bulunan sebze ve meyve (armut, vişne, erik) çekirdek kalıntıları tarafından 
desteklenmektedir
197
. Bulgarlar bu amaçla çapa ve kürek kullanıyorlardı. Bu 
aletlerin metal kısımları Bulgar arkeolojik kalıntılarında ortaya çıkarılmıştır
198
. 
 
4.2.2.2. Hayvancılık 
 
İtil Bulgar ekonomisinin önemli kollarından biri de hayvancılıktı. Canlı 
hayvancılık tarımın, bağımsız bir kolu olarak önemli rol oynamıştır. Hayvancılık 
deri ve kemik işi zanaatları için hammadde kaynağı olmuştu. Bundan başka 
hayvanların çekim gücünden de faydalanılmaktaydı. Bulgarlar küçük ve büyük baş 
hayvan cinsleri ile at ta yetiştirmekteydiler. 
 
4.2.2.2.1. Ehil Hayvan Yetiştiriciliği 
Eski Bulgar dönemine ait mezarlıklarda rituel hayvan kalıntıları tespit 
edilmiştir. Bu mezarlıklarda ölünün atla gömüldüğü belirlenmiştir
199
. Bu gelenek 
eski Bulgarların gündelik yaşamında atların muazzam rolünü ortaya koymaktadır. 
İtil Bul
işmiş olduğuna 
işkin çok şey anlatmaktadır
201
.  
                                                
garlarında at yetiştiriciliğinin önemini göstermesi bakımından İbn Fadlan’ın: 
“onların yiyeceği darı ve at etidir”
200
  şeklindeki ifadesi de manidardır. 
Hayvancılıkta kullanılan eşyalar arasında at koşumlarını bezeyen gümüş askılar, 
bazı  kısımları altınla kaplanmış bronz ve demir halkalar, kayış tokaları, üzengiler, 
gemler, koyunyünü kırpmak için makaslar, canlı hayvancılığın gel
il
 
garskogo Vremeni”, İstoriya Samarskogo 
en Do Naşih Dney. Ranniy Jeleznıy Vek i Srednevekove, Moskova, 
ar, s.17. 
197
Halikov, Zemledelie, s.238. 
198
A. e., s.239. 
199
G.  İ. Matveva, Bogaçev A.V., “Pamyatniki Rannebol
Povoljya S Drevneyşih Vrem
2000, 158. Geninig, Halikov, Rannie Bolgarı Na Volge, s.29-30, 53-54; E. P. Kazakov, Kultura 
Ranney Voljskoy Bolgarii, Moskova, İzd. Nauka, 1992, s.35-36, 40. 
200
İbn Fazlan, Seyahâtname, s.57. 
201
Veliyev, Muhammetşin, Büyük Bolg
 
254

---

 
ındaki yerleşimlerden Ust-İerusalimsk kazılarında elde 
edilen 
larının et ihtiyaçlarının bir kısmını da dışarıdan 
sağladı
iyorlardı. Tavuk kemiklerine çok sayıda yerleşimde ortaya 
ıkarılan osteological materyaller arasında rastlanılmıştır. Bilyar şehrindeki erzak 
çukurlarında yumurta kabukları ortaya çıkarılmıştır
206
. Bu buluntular İtil 
Bulgar
i yaptıklarını destekleyen verilerdir. 
 
                                                
Bulgar 
şehri topraklar
osteological materyaller göstermektedir ki, hayvancılığın esasını %38 ile 
büyük baş hayvancılık ve %34,9 ile at yetiştiriciliği oluşturmaktaydı. Koyunlar, 
%25,4 ile ancak üçüncü sırada yer alıyordu
202
. Koyunlar ekonomide et yemeği, 
derisi ve yünü için kullanılmıştır.  İtil Bulgarları et ihtiyaçlarının büyük bölümünü 
sığır etinden sağlıyorlardı. İtil Bulgar
klarına dair İbn Fadlan’ın  şu haberi manidardır: “Onların (Bulgarlar) Türk 
topraklarına gidip koyun getiren çok tüccarları vardır”
203
.  
El-Mukaddesi Bulgar’dan Harezm’e oradan da diğer ülkelere ihraç edilen 
mallar arasında büyük baş hayvan ve koyunu saymaktadır
204
. Galiba İtil Bulgar 
tüccarları  Oğuzlar ve diğer Türk halklarından satın aldıkları büyük ve küçükbaş 
hayvanları iç tüketime sunmalarının yanı sıra Orta Asya’ya da ihraç etmekteydiler. 
 Orta 
İtil’in orman kuşağında  İslamiyet öncesi döneme ait evcil domuz 
kemikleri kalıntılarının bulunmayışı ilgi çekicidir. Köy topraklarında kunduz, 
porsuk, yaban domuzu, ayı, ağaç sansarı, karaca, sayga, Avrupa musu gibi av 
hayvanları kalıntıları çok sayıda mevcuttur. Çok az sayıda kuş ve balık kemiği 
kalıntıları da bulunmuştur. Ehil hayvan sayıları içinde ilk sırayı %80 ile koyun ve 
keçiler oluşturuyordu.  İkinci sırada %11 ile büyük baş hayvanlar geliyordu. 
Bunlardan başka neredeyse bütün kazılarda ehil deve kemikleri de bulunmuştur
205
. 
Bu deve kalıntıları muhtemelen doğudan gelen ticari kervanlarla ilişkilidir. 
İtil Bulgarları ehil kuş yetiştiriciliği de yapmaktaydılar. Tavuk belki de ördek 
ve kaz da yetiştir
ç
larının tavuk yetiştiriciliğ
 
202
Aida Petrenko, “Jivotnovodstvo”, İstoriya Tatar S Drevneyşih Vremen v Semi Tomah Tom II 
 Po Arheologii SSSR No:61, 
, Moskova, İzd. AN SSSR, 1958, s.221. 
. 
Voljskaya Bulgariya i Velikaya Step, Kazan, İzd. Ruhil, 2006, s.240. 
203
Kovalevskiy, Kniga Ahmeda İbn-Fadlana, s.138. 
204
Hvolson, İzvestiya, s.181. 
205
V.  İ. Tsalkin, “Fauna İz Raskopok Arheologiçeskih Pamyatnikov Srednego Povoljya”, Trudı 
Kuybışevskoy Arheologiçeskoy Ekspeditsii, Materialı i İssledovaniya
T.II, Otv. Red. A. P. Smirnov
206
Huzin, Voljskaya Bulgariya, s.76
 
255

---