Tabiiy fanlar fakulteti

Sut emizuvchilarning axamiyati

REJA
1.Sut emizuvchilarning qishloq va o’rmon xo’jaligidagi roli.
2.Yuqumli kasalliklarni tarqatishdagi roli.
3.Ovlanadigan sutemizuvchilar.
4.Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sutemizuvchilar.
Tayanch iboralar: sut emizuvchilarning foydali va zararli faoliyati, sog’likni saqlashdagi roli, ovlanadigan sut emizuvchilar, muynachilik, xonakilashtirish, yangi zotlar yaratish.
Sut emizuvchilarning tabiatda va inson xayotidagi roli nixoyatda kata bo`lib, ular asosan quyidagilar bilan ifodalanadi: 1) qishloq va o’rmon xo’jaliklariga zarar keltiruvchilar, 2) yuqumli kasalliklarni tarqatuvchilar, 3) ovlanadigan sut emizuvchilar, 4) xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sut emizuvchilar.
Darrandalarning foydali va zararli ekanligini aniqlash ancha qiyin. Chunki bir turning o`zi har xil tabiiy-iqtisodiy xolatda har xil Amaliy axamiyatga ega bo`ladi. Bizning mamlakatimizda zararli darrandalar bo`lib kalamushlar va sichqonlar xisoblanadi. Kalamushlar uy va omborlarda iste’mol qilinadigan ozuqa maxsulotlarini yeb qo’yishdan tashqari, parrandachilik va cho’chqachilik fermalarida tuxum, jo’ja, tovuq va cho’chqa bolalarini qiradi. Shu bilan bu xo’jaliklarga katta zarar keltiradi. Janubiy rayonlarda kalamush uy sichqonlari yoz paytlari qishloq xo’jalik ekinlariga katta zarar keltiradi. Oddiy dala sishqonlari, jamoat dala sichqoni, o’rmon sichqoni, yumronqoziqlar, ayniqsa, don xo’jaliklariga katta zarar yetkazadi. O’rta Osiyoda qizil dumli qumsichqon bo’g’doy, texnika o’simliklari va paxtaga ancha zarar keltiradi. Bunday kemiruvchilarga qarshi kurashda agrotexnik, biologik, mexanik va kimyoviy kurash usullaridan foydalaniladi.
Darrandalarda uchraydigan ko`pgina yuqumli kasalliklar odam uchun xavflidir. Bu kasalliklar tabiiy zonalar deb ataladi. Bunday kasalliklarga o’lat (chuma), tulyaremiya, kanna ensafaliti, mavsumiy lishmaniya va xokazolar kiradi. Sug’urlar, yumronqoziqlar, kumsichqonlar va kalamushlar eng xavfli bo`lgan o’lat kasalligini tarqatuvchilar xisoblanadi. Bu kasallikni qo`zg’atuvchi bakteriyani shu hayvonlar odamga bevosita kontakt vaqtida o`tkazadi. Tulyameriya teri bilan o`tadi. Mikrob tashuvchisi, asosan sichqonlardir. Nerv sistemasini ishdan chiqaradigan eng og’ir va xavfli kasallik-ensafalitning qo`zg’atuvchisi viruslar xisoblanadi. Virusni tashuvchisi esa kemiruvchilar va xasharotxo’rlardir. Virus odamga kanalar va chivinlar orqаli o`tkaziladi.
Akademik E.N. Pavlovskiyning tekshirishlari shuni ko’rsatdiki tabiatda yuqumli zoonoz kasalliklarning tarqalishida kerakli sharoit bo`lgan yerlarda tabiiy o’choqlar bo`ladi. Tabiiy o’choqlar bu shunday joyki, bu yerda kasallikni qo`zg’atuvchilar uchun optimal sharoitlar yaratilgan .
MDX territoriyasida 350 tur sutemizuvchilardan 150 turi ovlanadi va bu jixatdan MDX dunyoda birinchi o’rinda turadi. Eng ko`p ovlanadigan darrandalarga kemiruvchilar (35 tur), yirtqichlar (41 tur), juft tuyoqlilar (20 tur), kurakoyoqlilar (13 tur), xasharotxo’rlar (5 tur), tovushkonlar (5-8 tur) kiradi. eng qimmatbaxo muyna olish uchun tiyn (olmaxon), tulki, oq tulki, quyonlar, sassiqqo`zon, suvsar, sobol, norkа, kunduz, bobr, sug’ur, ondatra, ussuriy, yenotsimon iti, suv chayqar yenotlar ovlanadi va bu hayvonlar muynachilik sanoatining asosini tashkil qiladi.
Bizning mamlakatimizda muynachilikdan tashqari tuyoqli darrandalarni tutish yaxshi rivojlangan. Har yili 500-600 ming atrofida go’shti va terisi uchun va har xil dorivor maxsulotlar olish uchun tuyoqli darrandalar tutiladi. Masalan, los, to`ng’iz, kosulya, maral, shimol bug’usi va saygoqlar.
Xonakilashtirilgan va xonakilashtirilayotgan sut emizuvchilar inson xayotida katta axamiyatga ega. Maxsus darrandachilik fermalarida sobol, norkа, oq tulki (peses), tulki, nutriya va chinchillalar muyna uchun ko`paytiriladi. Cho’l qoramol zoti aloxida diqqatga sazavordir, yana kostroma sutli zoti, yaroslavl sutli zoti, xolmagor sutli zoti, Olatov sutli zoti, va boshqa bir qancha qoramollar oziq-ovqat manbai sifatida inson tomonidan foydalanilmoqda. Xonaki qo’ylar yovvoyi Evropa kuyi (muflon)dan kelib chiqqan. Xonakilashtirish natijasida qo’ylarning 150 ga yaqin zotlari yaratilgan. Bu zotlarning ichida romanov qo’yi, merinos qo’ylaridan askaniya qo’yi, qozoq mayin junli qo’ylari, xisor qo’yi, qorako’l qo’ylari diqqatga sazovordir. Bizdagi uy chuchqasining hamma zotlarining ajdodi yovvoyi chuchqa to’ng’iz xisoblanadi.
Olimlarning xisoblashlaricha, oxirgi 300 yil ichida 120 tur sut emizuvchi yer yuzidan qirilib ketgan. Hayvonlarning kelajakda yana yo`qolib ketish xavfi bo’lmasligi uchun 1966 yilda jamoatchilikning tashabbusi bilan «Xalqaro Qizil kitob» tashkil qilindi. 1978 yilda «SSSR Qizil kitobi» va 1983 yilda esa «O`zbekiston Qizil kitobi» yozildi. O`zbekstonda yashayotgan sut emizuvchilardan 22 turi «Qizil kitob»ga kiritilgan. Bular ichida Menzbir sug’uri, Tyanshan ko`ng’ir ayig’i, olako`zon, O’rta Osiyo qunduzi, Turkiston silovsini, qoraquloq, manul, qor qoploni, Buxoro bug’usi, jayron, yovvoyi qo’ylar diqqatga sazovordir. Xayoti xavf ostida qolgan yoki soni kamayib borayotgan hayvonlarni ximoya qilishning eng samarali tadbirlaridan qo’riqxonalar tashkil etish xisoblanadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz territoriyasida 130 ta qo’riqxona bor, bu qo’riqxonalarning umumiy maydoni 8 mln gektarga yetadi. Shu jumladan, O`zbekiston territoriyasida 11 ta qo’riqxona bor. Bularga Chotkol, Zomin, Zarafshon, Qizilsuv, Orol-Payg’ambar, Qizilkum, Buxoro jayron pitomnigi, Xisor, Miroki, Boday-tukay va Kuxitang qo’riqxonalari kiradi.