Tabiiy fanlar fakulteti zoologiya va anatomiya kafedrasi

TIP. YUMALOQ CHUVALCHANGLAR-NEMATGELMINTHES

Yumaloq chuvalchanglar morfologik va anotomik tuzilishiga ko’ raturli tuman bo’ lib, ular xilma xil muhit sharoitlarida yashashga moslashgan. Hozirgi vaqtda ularning 12000 dan ortiq turi fanga ma’ lum.
Yumaloq chuvalchanglarning o’ ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat.

1. 
   Gavdasi ipsimon yoki duksimon bo’ g’ imlarga bo’ linmagan.
   
2. 
   Birlamchi tana bo’ shlig’ i paydo bo’ lgan (parenxima ho’ jayralarining emirilishidan). Bu bushliq doimo suyuqlikka tulib turadi.
   
3. 
   Kupchilik turlari ayrim jinsli jinsiy organlari soddatuzilgan.
   
4. 
   Ovqat hazm qilish sistemasida orqaichak vujudga kelgan. Anal teshigi rivojlangan.
   
5. 
   Ayiruv sistemasi bo’ lmaydi yoki shaklan o’ zgargan teri bezlaridan iborat.
   
6. 
   Qon aylanish va nafas olish organlari sistemasi bulmaydi. Yumaloq chuvalchanglar tipi quyidagi sinflarga bo’ linadi. 1-sinf. Haqiqiy yumaloq chuvalchanglar yoki nemagodalar. 2-sinf. Qorin kipriklilar.
   

3. 
   sinf. Kinorinxlar.
   
4. 
   snif. Qilchuvalchanglar. 5-sinf. Og’ iz aylangichlilar.
   

Yumaloq chuvalchanglar deb aytilishiga sabab, ularning gavdasi aylanayumaloq kurinishda. Bu belgi, ayniqsa ularning kundalang kesimgida aniq kurinadi.
Tarqalishi. Yumaloq chuvalchanglar. Mesazoa orasida, turli xil muhit

4
sharoitlarda yashashga moslashgan hayvonlar guruppasi hisoblanadi. Suvli muhitda (dengiz va okean suvlarida, chuchuk suvlarda, loylar orasida) tuproqlar ichida, kupchiligi parazitlikda yashashga moslashgan (hayvonlar, o’ simliklar va odamda).

SI NF. NEMATODLAR-Nematoda.

Keng tarqalgan: suvli muhit, tuproqlar ichida, odam, hayvon va
o’ simliklar organizmining turli to’ qimalarida (qushlarning asosiy parazitlari-demak havo muhitga ham moslashgan) yashashga muvoffiqlashgan. Bunchalik ko’ p tarqalishiga asosiy sabab, ularning gavdasini qoplab turuvchi qutikula kvatining murakkab tuzilganligidadir. Shuningdek gavdasining shakli va harakatlanishi ham bunga muvoffiqlashgan. Nematodlar turli xil muhit sharoitlarida yashashidan qat’ iy nazar, ularning tuzilishida umumiy birlik bor.
Nematodlarning tuzilishi. Gavdasi uzun ipsimon uralgan, shakli aylanmayumaloq- naysimon bo’ lib, ikki uchi ingichkalashgan. Oldingi uchida o’ giz, orqa
uchida anal’ teshigi va jinsiy organlari joylashgan. Teri muskul xaltasining tuzilishi: kutikula qavati, ginoderma, muskul ho’ jayralari va (4ta vakil) elka va qorin nerv tomirlari, yon tomonidan ayruv naylari. Kutikula bir nechta qavatdan (5-10 qavat electron mikroskop) iborat bo’ lib, mexanik ta’ sirlari va zahrli moddalardan himoya qiladi. Tana
5
bo’ shlig’ ida ovqat hazm qilish va jinsiy organlari sistemasi joylashgan. Tana
bo’ shlig’ idagi suyuqlik moddaalmashinishida aktiv ishtirok etadi: ichakdagi hazm bo’ lgan ovqat bushliqqa o’ tadi va undan muskullar va boshqaorganlarga o’ tadi. Keraksiz suyuq moddalar esa ayiruv organlariga o’ tadi. Shunday qilib tana bo’ shlig’ I yoki qon aylanishi sistemasi vazifasini bajaradi. Tana bo’ shlig’ I doimo suyaklik bilan to’ lib turadi. Shuning uchun doimo tarang holda bo’ ladi. Ovqat hazm qilish organlari sistemasi. Oldingi o’ rtava orqaichakdan tashkil topgan. Ovqat hazm qilish organlari sistemasi-og’ iz (uni qoplab turuvchi lablar (eng kuni 3.6 ta )) bo’ shlig’ i. Tamoq yoki qizil o’ ngach o’ rtaichak (Enddoermik kelib chiqishidagi). Orqaichak (ektodermik) va anali teshigidan iborat.
Parazit neatotlarning og’ iz bo’ shlig’ ida xiinli tishchalari bo’ ladi (bir yoki bir nechta). Ular yordamida to’ qimalarga yopishib turadi. (Zoonimatotlarda). O’ simliklarda parazitlik qiluvchi nematotlarda (fitonematotlarda) og’ iz bo’ shlig’ ida sanchib-suruvchi organ-stidet joylashgan. Stided maxsus muskullar orqali og’ iz bo’ shlig’ iga kirib chiqib turadi. Bu nematotlar stidedlari bilan o’ simliklar to’ qimalarini teshib undagi shiralarni suradi.
Bir gruppanematotlarning (fitonematotlar). Qizil o’ ngachning ichkka
tutashgan eri piyoz kabi kengaygan. Unga bulbus deb ataladi. Bu organ sistematik
belgi bo’ lib xizmat qiladi. Ayiruv organlari. O’ ziga xostuzilgan. Bu sistema geoderada o’ rnashgan bo’ lib, ikki yon tomonida uzun uchi berk kanallar butun gavda bo’ ylab joylashgan kanallar tananing oldingi uchiga borib, bir-biri bilan tutashadi va qisqakanal xosil qilib
maxsus teshikdan tashqarga ochiladi (qizilg’ ngach to’ risida).Umuman bu organ bitta juda katta xujrayradan iborat. Nerv sistemasi va sezgi organlari. Umuman nematodlarda (ayniqsaparazit formalarda)nerv sistemasi va sezgi organlari soddalash gan .Nerv halqasi (nerv galogenlaridan tashkil topgan bo’ lib qizil o’ ngachning oldingi qismini o’ rab turadi) Xalqadan bosh tomonga qarab 6 ta nerv tolasi ketadi, ya’ ni og’ iz, lablar va boshqa organlarning faoliyatini boshqaradi. Xalqadan gavdaning orqauchiga tomon ham 6 ta
nerv tolalari ketadi, lekin ularning ikkitasi yirik va yo’ g’ on. Bular bir birlari bilan komessuralar yordamida tutashgan. Nerv sistemasi organism faoliyatini boshqaradi. Jinsiy organlari sistemasi .Nemagodlarning juda kunichilik turlari ayrim jinsli. Erkak vaurg’ ochi jinslar bir birlaridan katta-kichikligi,morfoanotomik tuzilishlariga ko’ rafarqlanadi ,ya’ ni

6
jinsiy demorfizm yaxshi ko’ riladi.Odatda urg’ ochilari yirik ( nasil berish bilan bog’ liq)va yug’ on, erkaklari esa kichikroq va ingichka ko’ rinishda bo’ ladi. Jinsiy organlarning tuzilishi. Erkaklarida bitta urug’ don urug’ yg’ li va jinsiy qg’ shilish organi ( spikula – xitinsimon )hamda (ba’ zilarida)bursa va uning elimentlaridan iborat .Urg’ chilaridan ;ikkita tuximdon ,tuxum yo’ llari,bachadonlar ,kin va jinsiy teshikdan iborat .Nematodlar jinsiy qo’ shiladi. Uruglanish ichki Sermagazoidlari amyobasimon ,ymaloq va blavkasimon(insimon emas)ko’ rinishda. Tuxum xujayralari ymaloq vaovalsimon shakilda bo’ lib, ular katta kichikligi va pusthihg soniga qarab farqlanishadi. Nematodalarning tuximidan 2-5 qavat pust bo’ ladi. Pust asosan ximoya organi shuningdek turli xil

fiziologik vazifalarni ham bajaradi.
Nematodlarhihg juda kunchiligi tuxim qo’ yish yo’ li bilan ko’ payadi. Shu bilan birga tirik lichnka tuguvchi nemotlar ham bor (trixinella).
Tuxumdan chiqqan lichinka voyaga etgan nemagodaga o’ xshash bo’ ladi. Uning keyingi rivojlanishi o’ zgarishsiz lekin tulash orqali boradi.