Tarbiyaviy ishlar metodikasi ”

2.3 “Ko`p xonali sonlar” ichida arifmеtik amallarni o`rganish.
Hisoblashlar yozma bajarilganda yechimini yozish ustun qilib bajariladi. Masalan:Hisoblashlar quyi xona birliklaridan boshlanadi (yozma bo'lish bundan mustasno)Oraliq natijalar darhol yoziladi.Hisoblashlar o'rnatilgan qoidalar bo'yicha shu bilan birga bitta yagona usul bilan bajariladi. Masalan:
242 x 16+1452 +242=3872
346x -1384 +346= 48441000
ichida va ko'p xonali sonlar ustida amallar hisoblashlarining yozma usullaridan foydalanib bajariladi. 3912:4=978 2415:7=345 Ba'zi misollarni og'zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda o'quvchilar yechimlarini taqqoslab, arifmetik amallarning mazmunini va sonlar ustidabajarilayotgan amallarni yaxshi tushunib oladilar. 3. 10 ichida qo'shish va ayirish.Qo'shish va ayirish narsalarni ikkita to'plamini birlashtirish yoki berilgan to'plamni bir qismini ajratib olish bilan bog'liq amaliy mashqlar asosida o'rganiladi. Bunday mashqlar dastlabki matematika darslaridan boshlab bajariladi, ular mazkur mavzuvda ham davom etadi, faqat bu yerda asosiy etibor sonlar ustida amallar bajarishga qaratiladi. 10 ichida qo'shish va ayirish malakalari avtomatizm shaklida keltirilishi, ya'ni hisoblash usullarini qarashning va mos mashqlar sistemasi bajarilishining yakuniy natijalari 10 ichida qo'shish va ayirishning baracha hollarini bolalar tomonidan puxta o'zlashtirilishidan iborat bo'lishi kerak. lOichida qo'shish va ayirish ushbu reja bo'yicha o'rganiladi:Bittalab va guruhlab qo'shish va ayirishning ... + 2, ...±_3, ..-±4 hollari.Yig'indining o'rin almashtirish xossasi qo'shiluvchilarining o'rnini almashtirish usuli; 6x10 ichidagi sonlarning tarkibi: ayirishning ...-5, ...-6, ......... ....-9 hollari:Ana shu bosqichda bolalar barcha raqamlarni yozishni o'rganadilar;"masala" tushunchasi bilan tanishadilar va masala matnini dastlabki tahlil qilishni ya’ni masalada shart va javob qismlarini ajratishini; yig'indi va qoldiqni (ayirmani) topishga doir eng sodda masalalarni yechishni, berilgan sondan bir nechta birlik katta yoki kichik sonni topishni o'rganadilar. Bolalar santimetr va chizg'ich yordamida o'lchash bilan tanishadilar.100 ichida qo'shish va ayirish. Dasturga ko'ra 100 ichida sonlarni qo'shish va ayirishni o'rganishda o'quvchilar qo'shish va ayirishning barcha hollari uchun hisoblash usullarini o'rganibgina qolmay, ma'lum nazariy boilimlarni ham egallashlari kerak.Ular sonni yig'indisiga , yig'indini songa qo'shish ; yig'indidan sonni sondan yig'indini ayirish; qo'shish va ayirish komponentlari va natijalari asosida o'zaro bog'lanishdir. Dastur materialni o'rganishda shunday yondashishni belgilaydiki; bunda nazariy bilimlar yetakchi rol arifmetik amallarning, hisoblash usullarining asosini tashkil etuvchi hossalardan iborat bo'ladi:"100 ichida qo'shish va ayirish" mavzusini o'rganish natijasida o'quvchilar 1 - dan, 100 ichida istalgan sonlar ustida amallar bajarishning ongli malakalarini egallashlari kerak.2 - dan; hisoblash malakalarini egallagan bo'lishlari kerak. 3- dan; ifodalarni ularning qiymatlarini taqqoslash asosida taqqoslashni bilishlari kerak.0,1 va 10 sonlar bilan ko'paytirish va bo'lish.Bosh sinflarda 1 va 10 ga ko'paytirish hamda bo'lish, nolni va nolga ko'paytirish, nolni bo'lish va hisoblashlarni bajarishda tegishli bilimlarni qo'llanish malakalari yaxshilab ishlab chiqishi kerak.Birinchi bosqichda 1 va 10sonlari bilan ko'paytirish va bo'lish hollarini o'zlashtiradilar. (1x3=3; 3x1=3; 3:3=1; 3:1=3; 10x3=30; 30:3=10; 30:10=3 ) Bu hollar jadvaldan olib tashlanadi; natijada yodlab olish kerak bo'ladigan holler sonini kamaytiradi. Natijalarni yodda saqlagandan ko'ra 1 va 10 sonlari bilan ko'paytirishning umumiy usullarini o'zlashtirish oson. Avval 1 ni o'zidan katta songa ko'paytirish holi olinadi: (1x2; 1x4; 1x6) bu holda natija qo'shish bilan topiladi: (1x2=1+1=2). Keyin o'quvchilarga yechilgan misollarga diqqat bilan qarash va ularga umumiy narsani sezishga harakat qilish taklif etiladi. Bu ishning borishi jarayonida o'quvchilar chiqaradilar, agar ko'payuvchi 1 ga teng bo'lsa u holda ko'paytma ko'paytuvchiga teng bo'ladi; va hakazo.Jadvaldan tashqari ko'paytirish va bo'lish.Bu mavzuni o'rganishda faqat jadval natijalarigina o'zlashtirishni ta'minlab qolmay, balki berilgan amallar haqidagi shunday nazariy bilimlarni o'zlashtirishni ta'minlash zarurki ular bir tomondan hisoblash o'quvlari va malakalarini shakllantirish asosi bo'ladi; ikkinchi tomondan, ularning o'zi qo'llanish jarayonida o'zlashtiriladi. Shuning uchun jadvalda ko'paytirish va bo'lishni o'rganish 2 bosqichga ajraladi.1-bosqichda; ko'paytirish va bo'lish amallarining o'zi haqidagi tushunchalar shakllantiriladi; ularning ba'zi xossalari, natijalar va bu amallarning komponentlari orasidagi bog'lanishlar va aloqalar shuningdek amallarning o'zlari orasidagi bog'lanishlar ochib beriladi.2-bosqichda asosiy e'tibor o'quvchilar ko'paytirish va bo'lishning jadvaldagi hollarini o'zlashtirishga qaratilgan. Birinchi bosqichda dastlab ko'paytirish va bo'lishning ma'nosini ochib beridi;Bolalar qo'shish va ko'paytirishdagi har bir komponentning ma'nosini tushuna bilishlari kerak. Bo'lishning buyumlar to'plamini bo'lish bo'yicha amaliy ishlar o'tkazish yo'li 1- bilan tushuntiriladi: bunda bolalar bo'lishning 2-turini tushunib olishlari kerak.Mazmunga ko'ra bo'lish va teng qismlarga bo'lish. Ya'ni birinchi holda ma'lum bolib nechta buyumni bo'lish kerak va nechta buyum borligini bilish, bunday qismlar nechta bo'lishini topish kerak:Ikkinchi holda esa nechta buyumni bo'lish kerakligi va nechta teng bo'lakka bo'lish kerakligi ma'lum, har bir qismda nechta buyum borligini bilish kerak:Uchinchi qatordachi? Nima uchun? kabilar. Jadvaldan tashqari ko'paytirish 100 ichida jadvaldan tashqari ko'paytirish 30x2 va 36x2 ko'rinishdagi hollar uchun turli hisoblash usullari yordamida o'rgatiladi:Birinchi hoi o'nliklarni ko'paytirishga keltiriladi, va shunday qilib, 30 - bu 3 ta o'nlik ekanini tushunishni va ko'paytirish jadvalini bilishni ( 3 o'nlik x 2=6 o'nlik yoki 60) talab qiladi.2x30 hollarda bolalar ko'paytirishning o'rin almashtirish xossasidan foydalanishadi. (2x30=30x2), keyin 3 o'nlik 2 ga ko'paytiriladi. 36x2 ko'paytmani hisoblash usuli ko'paytirishning yig'indisiga nisbatan taqsimot xossasini bilishni talab qiladi. Bolalar uchun bu xossa yig'indini songa ko'paytirishning mumkin bo'lgan 2 xossasi sifatida qarab chiqiladi:
Jadvaldan tashqari bo'lish. Bu mavzuda quyidagi ko'rinishdagi hollar qaraladi: 60:3, 100:2, 80:20, 64:4 va 64:16. yaxlit sonlarni bir xonali songa bo'lib, bolalar jadvaldan tashqari ko'paytirishganidek mulohaza yuritishadi; "80:8 ta o'nlik; 8 o'nlik : 2=4 o'nlik yoki 40" 80:20 ko'pinishdagi bo'lishda bolalar ularni o'nliklar kabi bo'lishda, 8 o'nlik 2 ta o'nlikdan qilib bo'linganda 4 chiqadi.80:2 va 80:20 ko'rinishdagi misollarni taqqoslashga alohida e'tibor berish lozim. Bolalar ko'pincha ularni chalkashtirishadi va bunday xatoga yo'l qo'yishadi: 80:20=40 bu turdagi hatoliklarning oldini olish uchun bu hollarni taqqoslab, tanish bo'lgan ko'rsatmalikdan foydalanishga (cho'plar bog'lamlariga) qaytish kerak. 100 ichida qo'shish va ayirish (og'zaki va yozma).1000 ichida og'zaki qo'shish va ayirish hollariga qaraydigan bo'lsak, hisoblash usullarini ochib berishning nazariy asosi xuddi 100 ichidagi sonlar uchun kabi sonni yig'indinisiga qo'shish va yig'indini songaqo'shish qoidalari. Shuningdek tegishli ayirish qoidalari hisoblanadi. Bu usullarni bilish 100 ichida amallarni o'rganishda ishlab chiqilgani uchun bu yerda ularning yangi sonli materialda qo’llanishi ustida gap boradi:100 ichida yozma qo'shish va ayirishni o'zlashtirish bu amallarni istagan kattalikdagi sonlar ustida muvaffaqiyatli bajarish shartdir.Ko'p xonali sonlarni ko'paytirish va bo'lish bir-biridan farq qiluvchi 3 bosqichga araladi:
1-bosqich: bir xonali songa ko'paytirish va bo'lish.
2-bosqich: xona sonlariga ko'paytirish va bo'lish.
3-bosqich: 2 xonali va 3 xonali sonlarga ko'paytirish va bo'lish. Boshlang’ich sinflarda o’quvchilarida og’zaki hisoblashlarning asosiy ko’nikmalari shakllanadi. Og’zaki hisoblash usullari ham yozma hisoblash usullari ham amallar xossalari va ulardan kelib chiqadigan natijalarga amallar komponentlari bilan natijalari orasidagi bog’lanishlarga asoslanadi. Ammo og’zaki va yozma hisoblash usullarining farq qiluvchi tomonlari ham bor.Og’zaki hisoblashlar: Yozuvlarsiz (ya’ni xotirada bajariladi) yoki yozuvlar bilan tushuntirib berilishi mumkin: Tushuntirishlarni to’la yozish bilan (ya’ni hisoblash usulini dastlabki mustahkamlash bosqichida) berish mumkin.

34+3=(30+4)+3=30+(4+3)=37, 9+3=9+(1+2)=(9+1)+2=12 va hokozo.Berilganlarni va natijalarni yozish mumkin.

34+4=37 9+3=12
Hisoblash natijalarini nomerlab yozish mumkin.
37, 12
Bir xonali sonlarning yig’indisini esda mustahkam saqlash kerak. Shundan foydalanib, yozmasdan tez va to’g’ri hisoblash mumkin bo’ladi.Buning uchun har xil yo’llar qo’llaniladi, asosan sonlarning yuqori xonalardan boshlab amal bajariladi yoki yaxlitlash yo’li bilan ham amal bajarish mumkin.
272+529=700+90+11=801
yoki 272+529=700+(72+28)+1=700+100+1=801
Biron sondan yig’indini ayirish uchun u sondan yig’indining har bir qo’shiluvchisini ketma-ket ayirish mumkin.
18-(6+2) =18-6-2=10 Biron sondan bir necha sonni ayirish uchun ayiriladigan sonlarni qo’shishdan chiqqan yig’indini ayirsak ham bo’ladi. 25-8-3-4=25-(8+3+4) =25-15=10 Yig’indidan biron sonni ayirish uchun u sonni biron qo’shiluvchidan ayirsak ham bo’ladi.Biron sondan ayirmani ayirish uchun u sondan kamayuvchini ayirib, ayiriluvchini qo’shsak ham bo’ladi. 25-(13-8) =25-13+8=20 Hisoblashlar yuqori xona birliklaridan boshlab bajariladi. 430-210=(400+30)-(200+10)=(400-200)+(30-10)=200+20=220Oraliq natijalar xotirada saqlanadi.Og’zaki ko’paytirish sonlarning yuqorigi raqamidan boshlab yoki sonlarni yaxlitlab bajariladi.
65∙8=60∙8+5∙8=480+40=520
67∙25=70∙25-3∙25=70∙100:4-75=1675
48∙27=50∙30-(27∙2+50∙3)=1500-204=1296
Hisoblashlar xar hil usullar bilan bajarilishi mumkin.
26∙12=26∙(10+2)=26∙10+26∙2=260+52=312:
26∙12=(20+6) ∙12=20∙12+6∙12=240+72=312:
26∙12=26∙ (3∙4)=(26∙3) ∙4=78∙4=312
Amallar 10 va 100 ichida va ko’p xonali sonlar ustida xisoblashlarning og’zaki usullaridan foydalanib bajariladi.54024:6=9004Ayirmani biron songa bo’lish uchun kamayuvchini va ayriluvchini alohida bo’lib, natijalarni bir-biridan ayirish mumkin. (90-80):5=90:5-80:5 Ko’paytmani biron songa bo’lish uchun ko’paytuvchilardan birini o’sha songa bo’lishning o’zi kifoya.(27∙5):9=(27:9)∙5=3∙5=15Biron sonni ko’paytmaga bo’lish uchun u sonni navbati bilako’paytuvchilarning har biriga bo’lib, undan chiqqan soni ikkinchisiga yana bo’lish kerak va hokozo. 180:(18∙5)=(180:18):5=10:5=2 Biron sonni bo’linmaga bo’lish uchun u sonni uning bo’linuvchisiga bo’lib, bo’luvchisiga ko’paytirish mumkin.1000:(250:7)=(1000:250)∙7=4∙7=28Bo’linmani biron songa bo’lish uchun bo’linuvchini o’sha songa bo’lib, chiqqan natijani bo’luvchiga bo’lish mumkin yoki bo’linuvchini bo’luvchi bilan o’sha sonning ko’paytmasiga bo’lish mumkin. (1000:25):8=(1000:8):25=125:25=5 yoki (1000:25):8=1000:(25:8)=1000:200=5 Ba’zi misollarni og’zaki ham, yozma ham yechish mumkin. Bu hollarda o’quvchilar yechimlarni taqqoslab ko’p xonali sonlar ustida arifmetik amallarning mazmunini va sonlar ustida bajarilayotgan amallar mazmunini yaxshi tushunib oladilar. Demak, og’zaki hisoblashning turli usullarini bilish va uni o’quvchilarga o’rgatish o’quvchilarning og’zaki hisoblash ko’nikma va malakalarini mustahkamlash uchun xizmat qiladi. O‘quvchilarni ko‘paytirish va bo‘lish arifmetik amallarni ma’nosi bilan tanishtirish, ularning ba’zi xossalari (ko‘paytirishning o‘rin almashtirish xossasi, sonni yig‘indiga va yig‘indini songa ko‘paytirish xossasi, yig‘indini songa bo‘lish xossasi) va ular orasidagi mavjud bog‘lanishlar bilan, bu amallar komponentlari bilan natijalari orasidagi o‘zaro bog‘lanishlar bilan tanishtirish; Ko‘paytirish jadvalini puxta bilishni va undan bo‘linmani topishda foydalana olishni ta’minlash;O‘quvchilarni jadvaldan tashqari ko‘paytirish va bo‘lish usullari bilan ko‘paytirish va bo‘lishning maxsus hollari ( nol soni bilan ko‘paytirish va bo‘lish, 1 ga ko‘paytirish va bo‘lish) qoldiqli bo‘lishning jadval hollari bilan tanishtirish.
Xulosa
Xulosa qlib aytganda sinflarda arifmetik amallarni o’rgatishning qulay usullaridan foydalanish qulay hisoblanadi. Albatta arifmetik amallarsiz matematikani o’rgatib bo’lmaydi. Atrofdagi dunyoni o'rganishda va kundalik muammolarni hal qilishda insonning eng qadimgi ikki hamrohi arifmetik va geometriyadir. Arifmetikaning tarixi Qadimgi Sharqdan: Hindiston, Misr, Bobil va Xitoydan kelib chiqqan deb ishoniladi. Shunday qilib, Misrdan chiqqan Rinda papirus (shu nom egasiga tegishli bo'lgani uchun shunday nomlangan), XX asrga tegishli. Miloddan avvalgi, boshqa qimmatli ma'lumotlardan tashqari, bitta kasrni turli xil maxrajlarga ega bo'lgan va bitta raqamga teng bo'lgan qismlar yig'indisiga parchalanishini o'z ichiga oladi. Masalan: 2/73 = 1/60 + 1/219 + 1/292 + 1/365.
Ammo bunday murakkab parchalanishning mohiyati nimada? Haqiqat shundaki, Misr yondashuvi raqamlar haqida mavhum fikrlashga toqat qilmadi, aksincha, hisob-kitoblar faqat amaliy maqsadlar uchun qilingan. Ya'ni, misrlik, masalan, faqat qabr qurish uchun hisob-kitoblar bilan shug'ullanadi. Tuzilish qovurg'asining uzunligini hisoblash kerak edi va bu odamni papirusga o'tirishga majbur qildi. Ko'rib turganingizdek, hisob-kitoblarda Misrning ilgarilashiga, aksincha, ilmga bo'lgan muhabbat tufayli katta qurilish sabab bo'lgan. Shu sababli, papirusda topilgan hisob-kitoblarni kasrlar mavzusidagi aks ettirish deb atash mumkin emas. Ehtimol, bu kelajakda kasrlar bilan bog'liq muammolarni hal qilishga yordam beradigan amaliy tayyorgarlik. Ko'paytirish jadvallarini bilmagan qadimgi misrliklar ancha uzoq hisob-kitoblarni amalga oshirib, ko'plab kichik topshiriqlarga ajralishgan. Ehtimol, bu shunday subtaskalardan biridir. Bunday bo'shliqlar bilan hisob-kitoblar juda mashaqqatli va istiqbolli emasligini ko'rish oson. Ehtimol shu sababli, biz Qadimgi Misrning matematikaning rivojlanishiga qo'shgan ulkan hissasini ko'rmayapmiz.