Tarbiyaviy ishlar

8. Ekologik tarbiya
T /r
B a jariad igan ish lar
V aq ti
M a s’ul
1
Ekologik niavzuda ochiq 
tarbiyaviy tadbirlar o ‘tkazish.
0 ‘quv yili 
davomida
S in f rahbari, 
biologiya 
o ‘qituvchisi
M ahalla hududidagi ekologik 
muamm olarni aniqlash va ularni 
imkon darajasida b artaraf etishga 
qaratilgan tadbirlarni amalga 
oshirish.
0 ‘quv yili 
davom ida
M aktab m a ’naviy- 
m a’rifiy ishlar 
b o ‘yicha direktor 
o'rinbosari, 
“K am olot” YoTX, 
sin f rahbarlari
3
Atrof-m uhitni obodonlashtrish va 
k o ‘ kalam zorlashtirishga 
qaratilgan xayriya shanbalik,
0 ‘quv yili 
davom ida
Maktab ped. 
jam oasi
79

---

xasharlar o'tkazish.
4
“Ekosan” fondiga m ablag' ishlab 
topib o'tkazilishini 
tashkillashtirish
Har yarim
yillikda
M aktab ma ’ nav iy- 
m a ’rifiy ishlar 
bo 'y icha direktor 
o'rinbosari
5
M aktabda ekologik burchak 
tashkil etish
1 -yarim 
yillik
Maktab m a ’naviy- 
m a ’rifiy ishlar 
bo'yicha direktor 
o'rinbosari
6
Ekologik mavzuda m axsus reja 
asosida tadbirlar, davra suhbatlari 
o'tkazish
Doimiy
ravishda
Jism oniy tarbiya 
o'qituvchilari
7
«Ekologiya bolalar nigohida» 
rasm lar k o ‘rgazmasini tashkil 
etish
Aprel
Jism oniy tarbiya 
o'qituvchilari
1.8. Huquqiy tarbiya ishlari
T /r
B ajarilad igan ishlar
V aq ti
Mas" ul
1
O 'quvchilarning huquqiy 
savodxonligini oshirishga 
qaratilgan turli bellashuv, 
rnusobaqa va k o ‘rik-tanlovlar 
o'tkazish
O 'qu v yili 
davom ida
M aktab m a ’naviy- 
m a ’rifiy ishlar 
bo'yicha direktor 
o'rinbosari, 
"K am olot” YoIX, 
fan o'qituvchilari
2
O 'quvchilarni qiziqtirgan 
m avzular bo'yicha davra 
suhbatlari va uchrashuvlar tashkil 
etish.
Har
chorakda
M aktab m a’naviy- 
m a ’rifiy ishlar 
bo'yicha direktor 
o'rinbosari, 
“K am olot” YoIX, 
fan o'qituvchilari
3
O 'quvchilar orasida 
huquqbuzarlikning oldini olish 
m aqsadida huquq-targ'ibot 
organlari bilan hamkorlikni 
mustahkam lash.
Har
chorakda
T uman 
prokraturasi. I IB, 
XTB xodimlari, 
m aktab m a’naviy- 
m a’rifiy ishlar
80

---

j
Huquqiy tarbiyaga oid 
ko'rgazm alar, stendlar, albom va 
bukletlar tayyorlash.
M aktabda ijtim oiy-huquqiy fanlar 
o'tilishini nazorat qilish._________
0 ‘quvchilam ing huquqiy tarbiya 
bo'yicha bilimlarini smash 
m aqsadida ‘'Siz qonunni 
bilasizm i?" k o ’rik-tanlovini 
o ‘tkazish.
Doimiy
ravishda
Doimiy
ravishda
Mart- aprel
b o ‘yicha direktor 
o ‘rinbosari.
Maktab m a’naviy- 
m a’rifiy ishlar 
b o ‘yicha direktor 
oTinbosari, 
“ Kamolot” YoIX, 
fan o'qituvchilari, 
sinf rahbarlari
Maktab
m a’muriyati
M aktab m a’naviy- 
m a ’rifiy ishlar 
b o ‘yicha direktor 
o'rinbosari.
81

---

II b o iim . SINF RAHBARI ISHINI TASHKIL ETISH
M ETODIKASI
2.1. Sinf rahbari ishining maqsad va vazifalari
0 ‘quvchilarning bir xil saviyada, bir xil yoshda, bilimi 
jihatidan ham teng bo'lgan jam oasini boshqarib tumvchi pedagog 
sinf rahbari deb ataladi.
Sinf rahbarining asosiy maqsadi o ‘quvchilarini to 'g 'ri 
tarbiyalash jarayonida o ‘quvchi va sinf rahbari bilan bir-birini 
tushuna olishini ta ’minlashdir.
Maktabda o'quvchilarga tarbiya sinf rahbarining ishlari orqali 
beriladi. Jumladan, tadbirlar, mushoiralar, har xil kechalar, 
uchrashuvlar, tanlovlar va boshqa o'yinlar orqali o"quvchilarga 
ta ’lim-tarbiya beriladi. Shunga qarab o'quvchi laming fikrlash 
qobiliyati rivojlanib boradi.
Sinf rahbari maktab m a’muriyati bilan birgalikda va mahalla 
jam oasi, ota-onalar bilan hamkorlikda tarbiyaviy ishlarni olib 
boradi. Maktab m a’muriyati sinf rahbari va uning olib borayotgan 
ishlarini doimo qollab-quvvatlashlari lozim. Chunki sinf rahbari 
o ‘z o ‘quvchilarini yaxshi biladi va ularni tarbiyalash uchun 
nimalar kerakligini hisobga olib ish yuritadi. Sinf rahbari ishini 
m a’naviyat va m a’rifat ishlari bo'yicha direktor o'rinbosari 
boshqarib turadi.
Sinf rahbarining ish rejasini maktab direktori va direktor 
o ‘rinbosari tuzadi va nazorat qilib boradi.
Boshlang‘ich sinf maktab ta ’limining dastlabki bosqichidir. 
Bolalar 
o ‘qituvchi 
rahbarligida 
ta ’limga 
birinchi 
qadam 
qo'yadilar. 0 ‘quv faoliyatida bilim, ko'nikm a va malakalarni 
egallaydilar. 0 ‘qituvchi sinf bilan ko‘pincha yolgkiz ishlaydi va 
tarbiyachi sifatida ish yuritadi.
0 ‘qituvchilarning 
bolalarga 
b o lg a n
munosabati 
katta 
mehribonlik va 
g'am x o 'rlik bilan xarakterlanadi. Bular esa 
talabchanlik bilan olib boriladi. 0 ‘quvchilar bilan b o lad ig an
o'zaro munosabatlarni to ‘g ‘ri yoMga qo'yish hamda o cquvchi-
82

---

laming o ‘sishi va rivojlanishiga qarab ularni qayta qurish 
xususiyati ham sinf rahbari uchun muhim ahamiyatga ega.
Maktab ustavida sinf rahbarining asosiy vazifalari belgilab 
benlgan. Sinf rahbari barcha o ‘qituvchilar bilan birgalikda aloqada 
bo4ib, o ‘zining sinfi bilan tarbiyaviy ishlami olib boradi. 
0 ‘qituvchilar tamonidan o ‘quvchilarga qo‘yiladigan pedagogik 
talablar birligiga erishadi. Ota-onalar, kun uzaytirilgan guruh 
tarbiyachilari, jamoatchilik bilan doimo aloqada b o iib turadi.
Zarur bo‘lgan vaqtda o ‘qishda o ‘quvchilarga yordam 
k o brsatishni tashkil etadi. Sinf rahbari qiladigan ishlar hujjatlarini 
yuritadi va uni maktab m a’muriyatiga taqdim etadi. 0 ‘quvchilar 
sog‘lig‘ini mustahkamlashga doir ishlami o ‘tkazadi va jism oniy 
hamda aqliy mehnat qilishga oi'gatib boradi.
Sinf jamoasini tashkil etishda sinf rahbarining roli kattadir. 
Sinf majlisi o'tkazish uchun avvalo jam oa jipslashtiriladi. Sinf 
rahbari majlisda k o ‘plab masalalami ko‘taradi. Sinf majlisida 3-4 
ta masalalar ko‘rilib, muammoli tomonlari tahlil qilinadi va o ‘z 
echimini topishi kerak bo‘ladi.
Sinf rahbari majlis o ‘tkazish davomida yaxshi o ‘qiydigan 
bolalarm sinfda, y a’ni jam oa ichida rag'batlantirishi kerak. Bolalar 
bir-biriga do'stona munosabatda bo‘lishadi. Ulami bir-biriga 
qarab yaxshi o lqiy boshlashiga intiladi. Yomon o ‘qiydigan bolalar 
ham yaxshi o ‘qiydigan bolalarga intilib, ular ham yaxshi o ‘qishga 
harakat qiladi. Bundan tashqari sinf rahbari о ‘quvchi laming 
saviyasi rivojlanishi uchun o ‘zi sinfda kutubxona qilishi kerak. Bu 
kutubxonadagi kitoblarni o ‘quvchilar sinfdan tashqari o ‘qish 
vaqtida yoki darsdan so‘ng bo ‘sh qolgan paytlarida o ‘qib o ‘zlariga 
foydali 
tomonlarini 
olishi 
mumkin. 
Bizning yosh 
avlod 
xalqimizning inqilobiy, mehnat, jangovar an ’analami o ‘zlashtirib, 
o ‘ziga katta avlodning eng yaxshi fazilatlarini, g ‘oyaviy e ’tiqod va 
matonatini, Vatanga muhabbatini, uning iqtisodiy-siyosiy va 
jangovar qudratini mustahkamlashda ishtirok etishga intilishini 
singdiribgina, o‘z bobolari va otalari ishini davom ettira oladi.
Oila ham jamivatning bir bo‘lagi hisoblanadi. Oilada bola 
tarbiyasini y o ig a qo‘yish juda katta ahamiyatga ega.
83

---

Oila boshqa tarbiyaviy muassasalardan farqli ravishda 
odamning butun hayoti davomida uning barcha tomonlariga, 
qirralariga ta ’sir k o ‘rsatishga qodirdir va odatda ta’sir ko ‘rsatadi. 
Oila tarbiya vazifasining bu ulkan miqyosi uning mafkuraviy va 
psixologik ta ’sir ko‘rsatishning chuqur o ‘ziga xosligi bilan 
uyg‘unlashib ketadi.
Ota-onalar bilan ishlash shakllarini odatda sinf rahbari o bz 
shaxsiy xususiyatlarini, tajribasini, о ‘quvchi laming oilalarida 
vujudga kelgan o ‘ziga xos xususiyatlarni, ota-onalarning bilim va 
tajribasini, bolalarni tarbiyalashda yuqorida k o ‘rsatib o4ilgan 
xatolar va qiyinchiliklarni, fc’l-atvor xususiyatlarini, maktab 
pedagoglar jamoasidagi muhitni, ota-onalar bilan ish olib borishda 
tarkib topgan an’analami va hokazalarni hisobga olib belgilaydi.
Ota-onalarga pedagogik bilim berishni amalga oshirishda 
faqat bilim berib qolmasdan, ularni tarbiya sohasidagi amaliy 
malaka va ko‘nikmalar bilan qurollantirish, ulam ing pedagogik 
faoliyatini uyg‘otish, mustaqil shug‘ullanshga undash, maqsadga 
muvofiq oila ichki munosabatlarini y o ‘lga qo ‘yish g ‘oyat 
muhimdir.
Ota-onalar y ig ‘ilishlari ota-onalar bilan ish olib borishning 
an ’anaviy tarkib 
topgan 
shaklidir. 
Hal 
qilinayotgan 
aniq 
vazifalarga bog‘liq holda sinf yigilishlarini tashkiliy, yakuniy, 
chorak yig"ilishlari, mavzuga doir yig'ilish, bahs, amaliy yig"ilish, 
ota-onalarning umumiy ta ’limi bo ‘yicha sinf rejasiga ko ’ra 
y ig llish lar tashkil etadi.
Tashkiliy yig ‘ilishlarda ota-onalar q o ‘mitasi saylanadi, ish 
rejasi tasdiqlanadi. Maktab atrofida pedagogik muhit o ‘matish 
yuzasidan 
tadbirlar 
ishlab 
chiqiladi, 
jam oat 
topshiriqlari 
taqsimlanadi va turli ish y o ‘nalishlariga doir tashabbuskor ota- 
onalar gumhlari tuziladi, ota-onalar ishtirokida umummaktab 
tadbirlarini o ‘tkazish rejalari muvofiqlashtiriladi.
Chorakdagi 
yakunlovchi 
sinf majlislari 
ota-onalarning 
e ’tiborini o ‘quvchilaming bilimga doir qiziqishlari, qobiliyatini, 
axloqiy-irodaviy 
fazilatlarini 
rivojlantirishdagi 
yutuqlar, 
kamchiliklar, foydalanilmagan imkoniyatlarga qaratish maqsadini
84

---

ko'zda tutadi.
Biror mavzuga bagishlangan yig'ilishlar tarbiyaning eng 
dolzarb muammolari yuzasidan o ‘tkaziladi, ularda ota-onalar 
qo'm itasi va sinf rahbarining o^uvchilarning u yoki bu sohadagi 
tarbiyalanganlik darajasi to‘g brisida to ‘plangan materiallardan 
foydalaniladi.
M ajlis-munozaralar ota-onalar e ’tiborini tarbiyaning biror 
muammosiga jalb etish maqsadida o ‘tkaziladi. Bunday majlislami 
ota-onalar qo'm itasi a ’zolarida ota-onalarning bir qismi o ‘z 
vazifalariga, maktabning tavsiyanomalariga noto‘g ‘ri munosa- 
batda bo'layotganliklari, ota-onalarning bir qismi tayyorgarlik 
kayfiyatida 
ekanligi 
haqida 
m a’lumotlar bo'lgan 
taqdirda 
o ‘tkazish tavsiya etiladi.
Amaliy yig‘ilish ota-onalarning tarbiyaviy jarayonlarda 
ishtirok etishini faollashtirish, unga maqsadga y o ‘naltirilgan tus 
bag‘ishlash maqsadida o ‘tkaziladi.
Ota-onalarning sinfdagi umumiy ta'lim iy rejasiga k o ‘ra 
majlislar, avvaldan belgilangan reja, muayyan tizimga muvofiq, 
ota-onalarga pedagogik bilim berishning shakli hisoblanadi.
Yakka tartibdagi pedagogik suhbat - sinf rahbarining 
о ‘quvchilar, ota-onalar bilan olib boradigan ishining eng 
ommalashgan, qulay va samarali shakli hisoblanadi. Suhbat 
yordamida vujudga keladigan masalalarni tez hal etish, ota-onalar 
bilan ishonchli munosabatlar o ‘rnatish, oilaviy tarbiya sharoitlari 
haqida qo‘shimcha m a’lumotlar olish, ota-onalarga pedagogik 
bilim berish, bolaning yakka tarbibdagi rivojlanishi dasturini va 
birgalikdagi pedagogik harakatlar tizimini ishlab chiqish orqali 
ota-onalaming tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatishlarini va tarbiyasi qiyin 
bolalar xulqini tuzatish va o ‘quvchilar o ‘rtasidagi munosabatlarda 
vujudga keladigan kelishmovchiliklarni hal etish kabi keng 
k o ‘lamdagi ta ’lim-tarbiya vazifalari hal qilinadi.
Tarbiyaviy ta ’sir ko'rsatish samaradorligi ko ‘p jihatdan 
o ‘qituvchilar va 
ota-onalarning 
muvofiq 
harakatlari 
bilan 
belgilanishini nazarda tutib, bolaning o ‘ziga xos psixologik

---

xususiyatlarini hisobga olish, uning xulq-atvoridagi eng kichik 
ehetga chiqishlarga ham o ‘z vaqtda e ’tibor berish kerak, bunga 
sinf rahbari bilan ota-onalam ing ishonchli munosabatlarini 
o cmatish, о ‘quvchi laming oilaviy tarbiya sharoitlari haqida 
q o ‘shimcha m a’lumotlar olish, ota-onalarning ishonchli o ‘zaro 
munosabatlarini 
o‘rnatish 
orqaligina 
erishiladi. 
Bunday 
munosabatlami o ‘rgatish va chuqurlashtirish uchun yakka 
tartibdagi suhbatlardan foydalanish juda muhim.
Har bir ota-ona o ‘z farzandini yaxshi ko ‘radi, shuning uchun 
ular o ‘z farzandida hosil b o ‘lgan yangi, ijtimoiy jihatlarni 
mustahkamlash yuzasidan ehtimol tutilgan birgalikdagi harakatlari 
xususida maslahatlashishni 
muhim deb hisoblaydigan sinf 
rahbariga samimiy hurmat va ishonch bilan qaraydilar.
Sinf rahbarlari ota-onalar bilan birgalikda tarbiyaviy ishni 
tashkil etar ekanlar, eng yangi psixologik-pedagogik tadqiqotalr 
m a’lumotlarini e ’tiborga olishlari ham muhimdir. Ularga muvofiq 
o ‘sib 
kelayotgan 
kishi 
shaxsini 
shakllantirishga 
oilaning 
q o ‘shadigan hissasi turli yosh bosqichlarda turlicha b o ‘ladi va 
toiq in sim o n o ‘zgaradi.
Bunday bilimlarning y o ‘qligi oilaviy tarbiyada ko'plab 
xatolarga olib keladi. Sinf rahbari ota-onalar bilan ishlashda buni 
hisobga olmay iloji y o ‘q. Bu jihatdan ota-onalam ing bolalarni 
tarbiyalashdagi quyidagi qiyinchiliklari va xatolarini ajratib 
ko ‘rsatish mumkin.
1.Ota-onalaming bolalar bilan muomilasining yetishmasligi. 
Ular o ‘zlari, ishlari haqida kam so‘zlab beradilar. Maktab bolalari 
jam oasining hayoti, o ‘z bolasining qiziqishlari, uning jam oat 
ishlari bilan, ishga munosabati va boshqalar bilan kam qiziqadi.
2 .Bolalarni mehnat jarayonlariga jalb etish orqali ularning 
mehnat tarbiyasini tashkil qila bilmaslik.
3 .Ota-onalar turmushida salbiy misollarning mavjudligi 
maktabning pedagogik kuch-g‘ayratini yo'qqa chiqaradi.
4. 
Ota-onalar tarbiyaviy ta ’sirining izchil emasligi: onda- 
sonda o ‘qishini tekshirish, biror nojo‘ya ish uchun tergash 
axloqiy immunitet hosil b o iish ig a yordam bermaydi.
86

---

5. Oilaviy tarbiyaning asosi sifatida ta ’qiqlashlar tizimi 
ijtimoiy namuna asosida tarbiyalay bilmaslik, bola hayotini u har 
doim to ‘g ‘ri xatti-harakatini mashq qiladigan tarzda tashkil eta 
olmaslik natijasidir.
6. Harakatlarning maktab bilan muvofiqlashtirilmaganligi 
yoki u bilan kelishmovchiligidadir.
7. Ayrim ota-onalarning bolalar ulg‘ayib borishi bilan 
tarbiyaviy faolligini susaytirib yuborishlari, bu esa bolalarning 
ota-onalardan uzoqlashuviga, maktabga qiziqishi pasayishiga 
olib keladi.
8. Qarorlar qabul qilishda kechikish. Bola katta bo ‘lgandan 
keyin aqli kirib, tuzaladi deb o ‘ylash odatda o ‘zini oqlamaydi, 
ko'pm cha qayta tarbiyalashni talab etadigan pedagogik jihatdan 
qarovsizlik holatiga olib keladi.
Pedagogik m a’ruza pedagogik bilim berishning eng mashhur 
shakllaridan biridir. Keyingi paytlarda ota-onalarga pedagogik 
bilim berish keng miqyos kasb etib, korxonalardagi uyushmalar, 
madaniyat uylari huzuridagi, turar joylardagi va ota-onalar 
pedagogika universitetlari orqali turli shakllarda amalga oshiriladi.
Ochiq eshiklar kuni yoki ota-onalar kuni, odatda maktab 
ta'tillari paytida olkaziladi. Ularni tashkil etish shakllari xilma-xil 
b o iish i mumkin. Bu tarkib topgan an ’analarga va sinf rahbari 
ljodkorligiga bogliqdir. Oilaning yuksak tarbiyaviy imkoniyati 
bolalar va 
ota-onalarning 
o"ziga 
xos 
xususiyatlari: 
qon- 
qarindoshligi, muhabbati, 
yaqinligi, 
ishonchi, 
burch hissi, 
o b ro lilig i bilan ta ’minlanadi. 0 ‘z farzandining barcha zaif va 
kuchli tomonlarini yo ‘rgakdagi ch o g id an biladigan. ulaming 
qalbiaagi eng kichik harakatni ham sezadigan va tushunadigan, 
unga ta ’sir etishni biladigan onadan va otadan yaxshiroq kim ham 
ezgulikka, mehnatsevarlikka, do‘stlikka, birodarlikka, muhabbatga 
o ‘rgata boradi?!
Sinf rahbari har doim o ‘quvchilaridan xabardor bo ‘lib turishi 
kerak. Masalan, bir o ‘quvchining o ‘zlashtirishi yomon b o is a , uni 
yaxshilash uchun o ‘qituvchi birinchi o ‘rinda ota-onasi bilan
87

---

uchrashib, surishtirshi kerak. Nirnaga yaxshi o'qim ayapti, nima 
uchun darslarni o ‘z vaqtida qilmaydi, shular haqida ota-onasi bilan 
suhbat olib borishi kerak. Agar bolaning oilasida hamma sharoit 
bo4ib, bola o ‘zi yaxshi o ‘qishni xohlasa-da, o wzi o ‘ylagan natijaga 
erisha olmayotgan b o ‘lsa, o'qituvchi bolani yaxshi o ‘qiydigan 
o ‘rtog‘ining yoniga o ‘tqizib qo'yishi kerak. Bundan tashqari 
o ‘shanga o ‘xshagan o'zlashtiruvchi o ‘quvchilarni yig ‘ib har xil 
fanlardan, masalan, matematika, ona tili, o'qish va boshqalardan 
qo‘shimcha darslarni tashkil etib, bolalam ing o'qishga b o ig a n
talabini, qiziqishini yanada oshirishga harakat qilishi kerak. 
0 ‘qituvchi о ‘quvchilarning ota-onalari bilan faol ishlashi kerak. 
Negaki, maktabda sinfda b o ‘layotgan ishlardan ota-onalar ham 
xabar topib, qiynalgan vaqtida hamroh bo ‘lishi lozim. Buning 
uchun ota-onalar bilan o ‘qituvchining o'rtasida bog'lab turuvchi 
aloqa daftarchasini tutishi va uni doim qoldirmasdan yuritib 
turishi darkor.
1. 
Hozirgi zamon pedagogika fani oldida turgan muhim 
muammolardan biri o ‘qituvchi va pedagogika mehnat sharoiti 
muammosi hisoblanadi. Chunki o'qituvchida barcha pedagogik 
g ‘oyalar mujassamlangan b o ‘lib, uning faoliyati orqali bu 
pedagogik g ‘oyalar amalga oshiriladi va hayotga tatbiq etiladi.
0 ‘qituvchining ko ‘p qirrali va murakkab faoliyati zaminida 
yosh avlodni odobli, e ’tiborli qilib tarbiyalash, ularni ilmiy 
bilimlar bilan qurollantirish kabi muhim vazifalar yotadi. Bularni 
amalga oshirish esa o‘qituvchining xilma-xil faoliyatiga bog‘liq: 
bolalarni o ‘qitish, maktabdan va sinfdan tashqari ishlarni tashkil 
eta bilish, o'tkazish, ota-onalar o ‘rtasida pedagogik targ‘ibot 
ishlarni olib borish va hakozo. Bularni hammasi o ‘qituvchilardan 
chuqur bilimlarga ega boMishni, o 'z sohasini, bolalarni sevishni 
talab etadi.
Respublikamiz mustaqilligi e ’lon qilingan sana 1991-yil 31- 
avgust xalqimiz hayotida ulug‘vor voqealardan hisoblanadi. Endi 
xalqimiz o ‘zining boy tarixi, madaniyati, urf-odatlarini o ‘rganish, 
targ‘ib qilish, o ‘zligini tanish imkoniyatiga ega bo ‘ladi. Bu
88

---

voqeadan so‘ng ko‘p sonli o^qituvchilar jamoalari oldiga Vatan 
ravnaqi uchun hormay-tolmay xizmat qila oladigan, buyuk vatani 
uchun o ‘z jonini ham ayamaydigan yoshlami tarbiyalash vazifasi 
ko ‘ndalang qo‘yiladi. Bu vazifa oliy ta ’lim konsepsiyasida alohida 
ta ’kidlanadi.
Bunday ulkan vazifani amalga oshirishda sinf rahbari ham 
o ‘zining beqiyos hissasini qo‘shadi. Sinf rahbarining asosiy 
vazifalaridan biri bizning kelajagimiz b o ‘lmish yosh avlodni 
to ‘g'ri, insonparvarlik ruhida tarbiyalashdan iborat.
Sinf rahbari ishining o ‘ziga xos xususiyatini shundan iboratki, 
u oddiy bolalar jamoasini emas, balki o ‘quvchilar jamoasini 
shakllantiradi. 0 ‘quvchilarning asosiy vazifasi o ‘qishdan iborat. 
Shuning uchun sinf rahbari dastavval bolalarning o'qishiga 
qanday munosabatda ekanliklarini, 
0
‘zlarini qanday tutishlarini, 
uy vazifalarini sidqidildan bajarishlarini yoki bajarmasliklarini 
aniqlaydi. 
Va nihoyat, 
eng muhimi, ularning o kqishidagi 
m o ljallari nimalardan iboratligi, bu m o‘ljallar ijtimoiy mohiyatga 
molik yoki molik emasligi hisoblanadi. Pedagog sinf bilan 
ishlashning dastlabki bosqichida turli vaziyatlarga duch kelishi 
mumkin.
Sinf rahbari jam oa rivojlanishining aniqlangan darajasiga 
qarab tarbiya usullarini tanlaydi. Bunda o ‘quvchilarning yosh 
xususiyatlarini hisobga olish qo‘shimcha shart hisoblanadi. 
Pedagog shaxsni har tamonlama yetuk kamol toptirishda katta rol 
o ‘ynaydi. Aqliy tarbiya shaxsni har tomoniama taraqqiy ettirishda 
muhim rol o'ynaydi.
2. 
0 ‘qituvchilik kasbiga, shu jum ladan sinf rahbari kasbiga 
xos b o ig a n muhim fazilatlardan biri - bolalarni sevishi, ularning 
hissiyoti bilan qiziqishi, har bir shaxsni hurmat qilishdan iborat. 
Bolani sevgan, butun kuch va bilimini bolalaming kelajagi buyuk 
vatanga sodiq fuqaro qilib tarbiyalashgan safarbar qila oladigan 
odamgina haqiqiy o ‘qituvchi bo‘la oladi. Bolaga befarq, uning 
kelajagi bilan qiziqmaydigan, o'qituvchilik kasbiga loqayd odam 
haqiqiy o ‘qituvchi bo'la olmaydi.
“Boshlang‘ich ta ’lim 
konsepsiyasr’da boshlang‘ich sinf
89

---

o ‘qituvchisi qiyofasi ta'riflanadi: “...eng muhimi bolalarda o ‘qish, 
o ‘rganishga chinakkam havas, ishtiyoq uyg‘otuvchi, e ’tiqod hosil 
qiluvchi ustoz sifatida alohida o ‘rin tutadi” . Va yana shu 
konsepsiyada 
boshlangich 
sinf 
o'qituvchisi 
fazilatlariga 
qo‘shimcha keltiriladi. 0 ‘qituvchi: “ ...O'zbekiston kelajagi buyuk 
davlat ekaniga ishonadigan milliy iftixorli b o iish i;
- bolalarni xalq pedagogikasi durdonalari hamda milliy 
qadriyatlarimiz asosida tarbiyalay olishi;
- nutqi ravon, xalq tili boyligi, ifoda usuli va tasvir 
vositalarini, adabiy til uslubi va m e’yorini to la egallagan b o iis h i” 
zarur.
0 ‘qituvchilik 
kasbiga 
xos 
b o ig a n
bunday 
fazilatlar, 
pedagogik odob sinf rahbarining yuksak kasbiy fazilatidir. U 
o ‘qituvchining savodli b o lish ig a, o ‘z hissiyotini idora eta 
olishiga, 
bolalarga 
pedagogik 
ta'sir 
o lk a zish
vosita 
va 
m e'yorlarm belgilash, aniqlashda yordam beradigan fazilat 
hisoblanadi. 
Yuksak pedagogik odobga ega b o ig a n sinf 
rahbarigina sinfda m o la d il psixologik iqlim o ‘rnata oladi, bolalar 
qalbiga tez y o i topa oladi.
0 ‘z xizmati xususiyatiga k o ia sinf rahbari tashkilotchilik 
fazilatiga ham ega b o lm o g l lozim. В uning uchun o ‘qituvchi 
tashabbuskorlik va tashkilotchilik qobilyatiga ega b o iib , har doim 
tetik, g ‘ayratli, o ‘z kuchi va imkoniyatiga ishongan b o lm o g l 
zarur. Tashabbuskor va g ‘ayratli sinf rahbari bolalarni o ‘z 
orqasidan ergashtira oladi, o ‘quvchilar unga ergashadi.
0 ‘qituvchilik kasbi juda katta ruhiy va jism oniy kuch talab 
etadi, shuning uchun o ‘qituvchining salomatligig ham m a’lum 
talablar qo ‘yiladi. 0 ‘qituvchining ovoz paychalari rivojlangan, 
k o ‘rish qobilyati yaxshi b o iish i kerak. Uzoq tikka tura olishi, 
k o ‘p yurishi, cpchillik kabi fazilatlarga ham ega b o lm o g l lozim.
0 ‘zbekiston 
Respublikasi 
oliy 
ta’lim 
konsepsiyasida 
mutaxassis vazifalari quyidagicha belgilangan: “ ... mutaxassis o ‘z 
faoliyatini sohasidan qat’iy nazar, ijodiy jam oalarda ishlay olish 
qobilyatiga, menejment va marketing sohalarida tayyorgarlikka 
ega b o iish i, yangi texnologiyalarni joriy etishning x o £jalik
90

---

ijtimoiy va maclaniy jihatlarini aniq tasavvur qila olishi kerak” .
Ushbu 
fikrlar o'qituvchilarga 
ham, y a ’ni 
tnohir sinf 
rahbarlariga ham bevosita taalluqlidir. Chunki jamiyatimizda sodir 
bo'layotgan tub 
o'zgarishlar, 
bozor munosabatlariga kirib 
borishimiz o'qituvchilarni nafaqat kasbiy bilimlarini, balki 
iqtisodiy, yuridik, texnikaviy bilimlardan ham xabardor boMishini 
taqozo qilmoqda. Bu o'rinda boshlang‘ich sinf o ‘qituvchilari, sinf 
rahbarlarining xizmati katta.
3. Boshlang'ich sinflar jamoasini jipslashtiruvchi omillardan 
biri o ‘quv-tarbiya mazmunidir. Davlat ta ’lim standarti asosida 
belgilangan 
fanlarning 
mazmuni 
salohiyati 
o'quvehilam ing 
m a’naviy-axloqiy tarbiyasi bilan birga jam oaga xos bo‘lgan 
o ‘rtoqlik, do'stlik, hamkorlik, adolatparvarlik, mehr-u shavqat 
kabi fazilatlarning uyg'unligi tufayli jipslashadi. Shu tufayli 
davlatimiz darsliklarning yangi avlodini tuzish konsepsiyasiga 
e ’tibor qaratdi, hamda ta’lim mazmunini milliy istiqlol g ‘oyasi 
asosiy tamoyillari bilan boyitishga e ’tibor kuehaytirildi. Sinf 
rahbari ishida o'quvchilar jam oasini shakllantirish markaziy vazifa 
hisoblanadi. Chunki jam oa gultojini tarbiyalash tarbiyaning 
yetakchi vazifalaridan biridir. Tarbiya metodlarini tanlashda 
ularning jam oada rivojlanish darajasiga mosligi muvafaqiyatning 
muhim sharti hisoblanadi.
4. Hozirgi zamon o ‘qituvchisining asosiy fazilatlaridan biri -
o 'z kasbiga sadoqatliligi, g ‘oyaviy e ’tiqodliligi - uni boshqa kasb 
egalaridan ajratib turadi. Chunki maktabda ta ’lim-tarbiya ishining 
yuqori saviyada bo'lishi o'qituvehiga, uning kasbiy tayyorgarliliga 
bog‘liq.
Sinf rahbari shaxsiga qo'yiladigan muhim talablardan biri sinf 
rahbarining o ‘z ishini yaxshi bilishidir. U tarbiya metodikasini 
puxta o'zlashtirgan bo ‘lishi zamr. Ishni to ‘g ‘ri tashkil qilish va uni 
bolalar bilan tushunarli, qiziqarli va m as’uliyatni his qilgan holda 
olib borish kerak. O 'quvehilar o'qituvehining bilimini bolalarga 
yetkaza olish imkoniyatlarini qadrlabgina qolmay, balki uning shu 
predmetga bo'lgan qiziqishini, uning fidoyiligini ham qadtiashadi.
Sinf rahbarining yuksak madaniyati, uning teran bilim doirasi,
91

---

ayniqsa, 
0 ‘zbekiston 
mustaqilikka 
erishgandan 
so ‘ng 
xalqimizning o 'z tarixini, madaniyatini. urf-odatini ovrganishiga, 
bilishga bo‘lgan qiziqishi ortib borayotgan davrda, ta ’lim-tarbiya 
ishlarini muvaffaqiyatli kechishiga yordam beradi. Hozirgi zamon 
o ‘qituvchisi, ayniqsa sinf rahbari milliy qadriyatlarimizni bilibgina 
qolmay, keng ota-onalar jamoatchiligi ichida, sinfda uning otashin 
targ‘ibotchisi ham b o ‘lishi kerak.
0 ‘qituvchilik kasbi juda katta va ruhiy va jism oniy kuch talab 
etadi. Shuning uchun o ‘qituvchining, ayniqsa sinf rahbarining 
salomatligiga ham m a’lum talablar qo'yiladi.
0 ‘qituvchi shaxsiga qo'yiladigan umumiy talablar bilan 
boshlang‘ich sinf o ‘qituvchisi kasbining o ‘ziga xosligi ayrim 
spetsifik talablarni keltirib chiqaradi. Chunonchi, boshlanglich 
sinf o ‘qituvchisi 
anatomiya, 
fizologiya, 
maktab 
gigienasi 
fanlaridan xabardor b o clm og‘i, o ‘quvchilar faoliyatini shu fanlar 
tavsiyasi asosida tashkil etishi lozim (sinf gigienik talabga javob 
berishi, 
o'quvchilar 
rejimi, 
ularning 
aqliy 
va 
jism oniy 
rivojlanishini kuzatish va to bg ‘ri yo ‘naltirish); o ‘qituvchi o"z 
nutqini iroda qilishi; adabiy nutq normalariga rioya qilishi; 
ovozning baland-pastligiga ahamiyat berishi, nutqining jonli, 
ifodali bo ‘lishiga e ’tibor berishi; bolalarni charchatib qo ‘ymaslik 
maqsadida ish turlarini tez-tez o ‘zgartira olishi, ota-onalar 
o ‘rtasida pedagogik bilimlarni targ‘ib qilishi, ular bilan yaqindan 
aloqa 
o ‘rnata 
olishi 
(bu 
faoliyat turi 
boshlang‘ich 
sinf 
o ‘quvchilarining jism oniy holatini o'rganishga yordam beradi) va 
ularga tarbiyaviy ta ’sir o ‘tkazishga yordamlashishi kerak.
Nihoyat, u o ‘z ustida tinmay ishlashi lozim. Ayniqsa 
qadriyatlarimizni o'rganishga, o ‘zligimizni bilishga ehtiyoj katta 
b o ‘lmoqda, zero bu narsalarni bilmay turib mustaqilligimizni 
mustahkamlab, buyuk davlat qurib bo'lm aydi. Shunday ekan, 
boshlang‘ich sinfdan boshlab bolalar sharqona tarbiya ta ’siriga 
o ‘tm og‘i, o ‘z qadriyatlarini b ilm o g i lozim. Bu o ‘qituvchidan, 
qolaversa sinf rahbaridan chuqur bilimli b o lish n i talab etadi.
5. 
Ustozlik - bu kelajak, istiqbol uchun meros qilib 
qoldiriladigan boylikdir. Bu boylikning qadr-qiymati shu qadar
92

---

buyukki, u odamni m a’naviy jihatdan boy qilib, qalbini baxtga, 
ilohiy nurga to‘ldiradi.
“Ustoz” so‘ziga berilgan ta ’rifga e ’tibor bering-a, uning 
mazmuni naqadar boy: Ustoz - muayyan fan, bilim, gohida 
betakror olim. pedagog mutaxassis, o ‘z yo'nalishi bo'yicha barcha 
yangiliklardan boxabar, hayotda o ‘z o"mini topgan, mavqei, 
salohiyati va maktabiga ega; olim fuzalo, oqil, komil, o ‘m ak 
boiad ig an , 
0
‘zining ilg‘or tajribasiga ega va kelajakni ilmiy 
tasavvur qiladigan; ilmli, bilimli, hamma tomondan tan olingan 
m aslahatgo'y inson.
Dunyoda biron kimsa y o kqki, uning ustozi b o lm asa. U 
hukumat rahbarimi, buyuk allomami, vazir yoki iqtidorli 
shifokormi, xalq mehrini qozongan yozuvchimi yoki qo‘li gul 
kosibmi, qarangki barcha-barchaning o ‘z ustozi va hayot y o lin i 
charog'on etib tumvchi yoMboshchisi b o ia d i. Siz o bzingizni 
ustozlik baxt sohibi hisoblasangiz, quyidagilarni unutmaslik 
kerak:
-
“0 ‘zbekiston kelajagi buyuk davlat” g ‘oyasi sizning har 
kungi faoliyatingiz uchun dasturulamal b o isin va shu buyuk xalq 
va davlatga munosib shogirdlar tayyorlang.
Ustozning eng buyuk burchi - xalqqa nafi tegadigan, aql- 
idrokli, qobiliyatli o ‘quvchi-shogirdlar tayyorlashdan iborat. Ustoz 
yaxshi shogird tayyorlash uchun eng avvalo uning o kzi m a’naviy 
jihatdan barkamol, fikrlash tarzi noyob, dunyoqarshi so g lo m , o ‘z 
yurti va xalqining g ‘oyasi va ilg‘or mafkuraning bayroqdori 
b o iish i kerak.