202
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
“Könül içre evvelden fikr eylegil,
Fark edip yagĢi yamani söylegil,
Ger yaman bolursa söz yumgıl dudak
YagĢi bolsa deyir sen anı yagĢırak.”
(Önce gönülde düĢün, iyi ve kötüyü teĢhis et ve o zaman söyle. Eğer
kötü olursa dudağı kapa ve iyi olursa daha iyi söyle).
1.2. Mahtumguli Firagî‟nin Doğumu, Öğrenimi, Ölümü:
Türkmenlerin Göklen aĢiretinin Gerkez kabilesinden olan
Mahtumguli Firagî, 1146/ 1733 yılında Gonbed-e Kavs‟ın kuzey doğusunda
Etrek ve Gürgen nehirleri arasında bulunan AcıgovĢan köyünde doğdu.
Mahtumguli Firagî, ilköğrenimi babasının yanında yaptıktan sonra
öğrenimi tamamlamak için Kızılayak köyünde Ġdris Baba Medresesine devam
etti. Burada babasının dostlarından Niyaz Salih‟ten diğer ilimleri
baĢlangıcından itibaren öğrendikten sonra Buhara‟ya giderek GögeltaĢ
Medresesine devam etti. Buhara‟da Nuri Kâzım b. Bahir isimli ir bâlimle
tanıĢtı. Mahtumguli Firagî, bu âlimle Afganistan ve Hindistan gibi ülkelere
yolculuk yaptı. Buralarda ilmi tecrübelerini artırarak tekrar Buhara‟ya döndü.
Hive Ģehrinde ġir Gazi Dini Ġlimler Medresesinden mezun oldu. Mahtumguli
Firagî, ömrünün sonuna kadar Türkmenlerin arasında yaĢadı ve onların
dertleriyle, sevinçleriyle hemhal olarak Türkmenlerin eğitim öğretim iĢleriyle
meĢgul oldu. Türkmen edebiyatının öncüsü olmasının yanında, ideal
Türkmen tipine örneklik etmesinden dolayı Türkmen halkı tarafından sevilip
beğenildi
4
.
Süngü Dağı eteklerinde ÇeĢme Ayasari yakınlarında tahminen
1210/1795 yılında vefat eden Ģairin cenazesini ak bir devenin üzerinde
Aktogay köyüne getirdiler ve babasının türbesinin yanına defnettiler
5
.
1.3. Mahtumguli Firagî‟nin Edebî Yeri:
“Türkmen Edebiyatının Babası” olarak bilinen Mahtumguli Firagî‟nin
Divânı Türkiye Türkçesinin yanı sıra Farsça, Ġngilizce, Almanca, Rusça ve
Azerbaycan Türkçesi gibi dillere tercüme edilip yayınlanmıĢtır.
Mahtumguli Firagî, Edebî doğu Türkçesi yanında yaĢadığı coğrafyanın
dillerinden olan Farsça ve Arapçayı da bilmekteydi. Nizâmî, Sa„dî, Ali ġir
4
Sarlı, a.g.e., s. 12-14.
5
ġadmihr, a.g.m., s. 81.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 203
Nevâi ve Fuzuli gibi Ģairlerin eserlerini okumuĢtur. ġiirlerinde Mahtumguli
mahlasının yanında Firâgî (Pirâgî) mahlasını da kullanmıĢtır. ġiilerinde halk
Ģiiri geleneğindeki bâde içme motifi gözükmekle birlikte dinî-tasavvufî
düĢüncenin en önemli temalarından birisi olan “dünyanın faniliğine” de yer
verilmektedir. Bunun yanında nasihat içeren, kötüye ve zalime karĢı savaĢan,
bağımsızlığı özümseyen, halkı irĢat eden Ģiirleri de vardır
6
.
Mahtumguli Firagî ve Ģiirlerinin bugünkü Türkmen Sahra‟daki
Türkmenler arasındaki etkisi, Hoca Ahmet Yesevî‟nin Orta Asya‟daki, Yunus
Emre‟nin, Karacaoğlan‟ın Anadolu‟daki, Firdevsî‟nin Ġran edebiyatındaki,
Goethe‟nin Alman edebiyatındaki etkisinden daha az değildir.
1.4. Mahtumguli Firagî‟nin anıt mezarının yeri:
Anıt mezar, Ġran‟ın kuzeyinde Hazar denizine kıyısı olan Golistan
Eyaletinde Gonbed-e Kâvus‟dan TaĢlıburun yoluyla doğu tarafına Merave
Tepe kasabasına doğru giderken 125. km‟de sol tarafta Etrek ırmağının
kıyısında Ak Togay köyü yakınlarında ve Türkmenistan sınırına yakın bir
mesafededir. Ġçerisinde Mahtumguli Firagî‟nin babası Dovlet Muhammed
Azadi‟nin de kabri bulunan bu anıt mezar, Sovyetler Birliği‟nin dağılmasından
ve Türkmenistan‟ın bağımsızlığını elde etmesinden sonra Ġran tarafından
1376/1997 yılında yapılmıĢtır ve açılıĢına TürkmenbaĢı Niyazof da
katılmıĢtır
7
.
Golistan Eyaletine bağlı eski adı Ay DerviĢ olan Kelâle ilçesinin
sınırları içinde yer alan bu anıt mezarın proje mimarı, 1972 yılında Ġstanbul
Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesinden mezun olan ve 1979‟dan sonraki
dönemde Gonbed-e Kâvus‟ta Belediye BaĢkanlığı yapan Anna Muhammed
Niyazi‟dir. Mimar Anna Muhammed Niyazi ile yapılan görüĢmede, mezarın
alanın 20x20 metre, projelendirme esnasında yüksekliğinin 25 metre
olduğunu, ancak yapım aĢmasında bazı sebeplerle 20 metreye kadar
alçaltıldığını söyledi. Anıt mezar, dört halifeyi temsil eden dört sütun üzerinde
dört lale yaprağı motifli bir yapıdır. Bu lâle yaprakları Türkmen Sahra‟nın ve
oradaki Türkmenlerin sembolüdür. Her sütunun arası, Etrek vadisine ve
6
Alim Kahraman, “Mahtumkulu”, Türkiye Diyanet Vakfı Ġslam Ansiklopedisi, C. 27, Ankara,
2003, s. 393-394.
7
Ali Temizel, “Türkmen ġairi Mahtumguli Firagî‟nin DüĢünceleri Çerçevesinde Birinci
Uluslararası Bilim Kongresi ve Anma Etkinliklerinin Ardından”, Selçuk Üniversitesi Fen-
Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S. 18, Konya, 2007, s. 225-234.
204
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
çevresindeki step dağlara egemen olarak açılan büyük bir kapıya
benzemektedir.
1.5. Mahtumguli Firagî‟yi Anma Etkinlikleri:
Her yıl Mayıs ayının ikinci haftasından itibaren “Mahtumguli Firagî‟yi
Anma Etkinlikleri” yapılmaya baĢlanır. 2000‟li yılların baĢından itibaren daha
düzenli olarak 18 Mayıs günü Ġran Türkmenleri arasında “Mahtumguli
Firagî‟yi anma günü” olarak kutlanmaktadır.
Burada bizzat benim de katılma fırsatını bulduğum 2007 yılındaki
kutlama törenlerindeki gözlemlerlimi sizlerle paylaĢmak istiyorum:
“17 Mayıs 2007 PerĢembe günü öğleden itibaren Gorgan, Gonbed-e
Kâvus, Akkale ve çevre köylerden binlerce insan, arabaları, çadırları ve
yiyecekleriyle birlikte Mahtumguli Firagî‟nin mezarına doğru yola koyuldu.
“Bu anıt mezar bu topraklarda var olduğu sürece, Türkmen Sahrası‟nda
Türkmenler de var olmaya devam edecektir.” diyen bu insanlar, bu geceden
itibaren Mahtumguli Firagî‟yi Anma Etkinlikleri‟ni baĢlatmak, 18 Mayıs 2007
Cuma günü yapılacak bu etkinlikleri daha yakından izlemek ve Mahtumguli
Firagî‟nin mezarına daha yakın bir yer bulabilmek amacındaydılar
8
.
17 Mayıs 2007 PerĢembe günü Gorgan‟da düzenlenen Türkmen ġairi
Mahtumguli Firagî‟nin DüĢünceleri Çerçevesinde Birinci Uluslar arası Bilim
Kongresi‟nin sabah oturumuna katılan dinleyicilerin bazıları da aynı gün anıt
mezara doğru yola koyuldular.
17 Mayıs 2007 PerĢembe günü Gonbed-e Kâvus‟ta düzenlenen ikinci
oturumdan sonra, ben ve bana mihmandar dostlarla birlikte saat 21.00‟de
Mahtumguli Firagî‟nin mezarına hareket ettik.
Oraya ulaĢtığımızda saat 23.00 olmuĢtu. Kimileri kamyonlarla, bazıları
özel arabalarıyla, bazı gençler de motorlarıyla grup halinde gelmiĢlerdi. Anıt
mezarın etrafı ve yaklaĢık 10 km. karelik bir alan insan kaynıyordu. Yediden
yetmiĢe, çocuk, genç, yaĢlı, kadın, erkek, herkes oradaydı. Belki de burada
yediden yetmiĢe kelimesi az gelir. Çünkü saat gecenin 00.30‟unu gösterirken
ve yavaĢ yavaĢ gecenin serinliği Türkmen Sahra‟da kendini hissettirirken anıt
mezarın baĢında, Mahtumguli Firagî‟ye ve babasına, kucağında bir-iki
yaĢlarındaki çocuklarıyla dua eden kadınlar ve o anda çevre stantlardan gelen
Türkmen müziğinin manevi havası asla unutulmamalıydı.
8
Temizel, a.g.m., s. 226.
Dostları ilə paylaş: |