208
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
eline geçmiĢtir
17
. Türkmenlerin bu coğrafyada tarihinin çeĢitli dönemlerindeki
özgürlük mücadelesi yakın döneme kadar devam etmiĢtir
18
.
3. Türkmen Sahra‟nın Coğrafi Alanı:
Günümüzde Ġran‟da Türkmen Sahra adında bir eyalet bulunmasa da
batıda Hazar Denizine, doğuda Bocnurd‟a, güneyde Esterabad‟a ve kuzeyde
Türkmenistan‟a kadar uzanan Ġran‟ın Golistan, Kuzey Horasan ve Horasan-e
Rezevî eyaletlerinin bir bölümünü içine alan batıdan doğuya 400 kilometre
uzunluğundaki coğrafyaya Türkmen Sahra denir. Ġran'ın kuzeydoğusunda yer
alan ve nüfusunun çoğunluğu Türkmenlerden oluĢan Türkmen Sahra‟da irili
ufaklı Türkmen aĢiret, boy, taife veya kollarının yaĢadığı yerleĢim yerleri
Ģunlardır:
Gonbed-e Kavus: Gocuk, Kan Yakmaz ve birkaç diğer taife.
Bender Türkmen (Türkmen Limanı): Yumuntların Cafer Bey taifesi
ve birkaç diğer boy ve taife. Yumunt boyu ayrıca Afganistan ve
Karakalpakistan
topraklarında
dağınık
küçük
guruplar
halinde
yaĢamaktadırlar
19
.
Akkale: Atabay, Ak Atabay, Ak, Yılgı ve birkaç diğer boy ve taife.
MeĢhed: Ersari ve Teke boyları. Büyük Türkmen boylarından biri
olan Teke boyu mensupları günümüzde ayrıca Türkmenistan‟ın Ahal ve Mari
Ģehirlerinde ve çevresinde yer almaktadırlar. Ersari boyuna mensup
Türkmenler de Türkmenistan, Özbekistan ve Afganistan‟ın kuzey
bölgelerinde yaĢamaktadırlar
20
.
Bocnurd: Göklen, Nahurlu ve Teke boyları. Göklen boyuna mensup
olan Türkmenler, ayrıca Azerbaycan ve Türkiye‟de de bulunmaktadırlar
21
.
Kelale: Göklen ve birkaç diğer boy ve taife.
Hisarçe: Nahurlu ve Teke taifeleri
Merâve Tepe: Yumunt ve Göklen taifeleri.
17
Deveci, Abdurrahman, “Ġran Türkmenleri: Türkmen Sahra”, Ortadoğu Analiz, C. 1, S. 10,
Ankara, Ekim 2009, s. 51-60.
18
Murat Saraçlı, “Ġran‟da Azılıklar”, Akademik Orta Doğu, C. II, S. 2, Ġstanbul, Mart 2008,
s. 141-160.
19
SoltanĢa Ataniyazov, “Türkmen Boylarının GeçmiĢi, YayılıĢı, Bugünkü Durumu ve
Geleceği”,
Bilig- Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 10, Ankara, 1999, s. 1-30.
20
SoltanĢa Ataniyazov, a.g.m, s. 1-30.
21
SoltanĢa Ataniyazov, a.g.m, s. 1-30.
Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
/ 209
Türbet-e Cam: Ersari ve Teke taifeleri.
Ġran‟daki Türkmenlerin nüfusu konusunda belli bir resmi kaynak
yoktur, ancak Ġran Türkmenlerinin nüfusunun iki milyon civarında olduğu
sanılmaktadır. Ġran Türkmenleri, Sünni ve Hanefi mezhebine bağlı olup
Türkiye Türkçesine en yakın konuĢma lehçesine sahip Türklerdendir.
4. Türkmen Sahra‟nın Önemli Su Kaynakları:
4.1. Gürgen Irmağı: Türkmen Sahranın en önemli ırmağıdır.
Bocnurd civarındaki Aladağ‟dan baĢlayarak doğudan batıya akar. Gunbed-e
Kâvus Ģehrinden ve Bender Türkmen Ģehrinin kuzeyindeki Hacı Nefes
köyünden geçerek 300 km‟lik bir mesafeden sonra Hazar Denizine dökülür.
Bu ırmak Türkmen halkının hayvancılığı ve tarımı için çok önemlidir.
4.2. Etrek Irmağı: Ġran‟ın en uzun ırmaklarından biridir. 500 km.
uzunluğunda olup doğu Hazar Mescit Dağından çıkar ve batıya doğru
Gürgen Irmağı ile paralel olarak Türkmenistan topraklarından Hazar
Denizine dökülür.
4.3. Karasu Irmağı: Gorgan‟ın doğusundaki dağlardan baĢlar.
Doğudan batıya 80 km. bir mesafeden sonra Hazar Denizine dökülür.
5. Türkmen Sahra Türklerinin Merkezi Sayılan Gonbed-e
Kâvus‟ın Bulunduğu Bugünkü Golistan Eyaletinin Yeri:
Daha önce Mezandaran Eyalatine bağlı olan Gorgan ve Gonbed-e
Kâvus, 22 Haziran 1997 tarihinde Gülistan adıyla yeni bir Eyalet olmuĢ ve
eyalet merkezi Gorgan‟dır. Bu eyaletin, kuzeyinde ve kuzeybatısında Hazar
Denizi ve batısında Mazendaran, güneyinde Semnan, doğusunda ise Horasan
eyaletleri bulunmaktadır. Ġran‟ın Orta Asya Cumhuriyetleriyle olan önemli
deniz ve kara yolu ulaĢımı bu eyaletin sınırları içinden geçmektedir. Ilıman,
nemli Akdeniz iklimi görülür.
5.1. Gonbed-e Kâvus‟un Tarih ve Coğrafyası:
Gunbed, Timurluların ve Moğolların saldırısıyla yıkılan eski Curcan
Ģehrinin kalıntılarının 3 km yakınına kurulmuĢ ve 1316/1937 yılında Gonbed-
e Kâvus adını almıĢtır. ġehrin adı Âl-i Ziyar hükümdarlarından Kâbûs b.
210
/ Ortadoğu'da Türkmenler (Irak-Ġran-Suriye) Sempozyumu
VeĢmgîr (ö. 403/1012)‟in dönemine kadar dayanmaktadır
22
. 17 köyü bulunan
Ģehrin merkez nüfusu 150.000 kiĢidir ve bunun % 80‟i Sünni Türkmen‟dir.
Gonbed-e Kâvus ve köylerinde Göklen, Yumund, Teke gibi Türkmen
aĢiretleri yaĢamaktadır. Bunlardan Teke aĢiretine mensup Türkmenler, sadece
Gonbed-e Kâvus ilçe merkezinde ikamet etmektedir. Ayrıca Ģehir
merkezinde, Payam Nur Üniversitesi, Muctemi‟-i AmuziĢ-e Âlî-ye Gonbed-e
Kâvus, Azâd Üniversitesinin Ziraat bölümü ve hipodrom gibi alanlar ve
tesisler de yer almaktadır.
5.2. Gonbed-e Kâvus ve çevresinde kültür ve edebiyat:
Burada kültür, sanat ve edebiyat adına yapılan bazı faaliyetler
Ģunlardır:
5.2.1. Sahra Haftalık Gazetesi: Abdurrahman Diyeci‟nin
baĢyazarlığı altında “Sahra” adında ilk gazete 1998 yılında Farsça-Türkmence
olarak yayın hayatına baĢlamıĢtır. Türkmenlerin yaĢadığı Horasan ve Golistan
eyaletlerinde dağıtımı yapılmaktadır. Yazıların % 90‟a yakını Türkmenlerle
ilgilidir.
5.2.2. Hemzisti Haftalık Dergi: Birlikte yaĢam anlamındaki
Hemzisti haftalık dergisi Tac Muhammed Kazimî‟nin baĢyazarlığı altında
Türkmenlerle ilgili konularda Farsça-Türkmence yayınlanmaktadır.
5.2.3. Yaprak Dergisi: Yusuf Gocuk‟un editörlüğünde Uluslararası
Kültür, Edebiyat ve Toplum Dergisi olarak üç ayda bir Farsça- büyük bir
bölümü Türkmence yayınlanan Türkmen kültür ve edebiyatı dergisidir.
Yaprak Dergisinin ilk sayısı 16.04.1998 tarihinde yayınlanmıĢtır.
5.2.4. Mahtumguli Firagî Dergisi: Dr. Araz Muhammed Sarlı‟nın
yönetiminde Uluslararası Kültür, Edebiyat, Sanat ve Toplum Dergisi adıyla
Farsça- büyük bir bölümü Türkmence yayınlanan Türkmen kültür ve
edebiyatı dergisidir. Tarihle ilgili konular bu dergide daha çok yer almaktadır.
Bu derginin 2007 yılında yayınlanan 25. sayısı “Türkmen ġairi Mahtumguli
Firâgî‟nin DüĢünceleri Çevresinde Birinci Uluslararası Bilim Kongresi” ile
ilgili haberlere yer vermekte ve bu kongreye gönderilen makalelerden 50
tanesinin özetini içermektedir.
22
Me„tufi, a.g.e., s. 475-477.