Tashqi iqtisodiy faoliyat va raqobat menejmenti

Nazorat uchun savollar:
1.Kapital chiqishining mohiyati, sabablari va turlari?
2.Jahon iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalar dinamikasi va turlari?
3.Xalqaro kapital harakatida erkin iqtisodiy zonalarning o‘rni?
4.Kapital “qochishi”: jahon an'analari va amaliyoti?
5.Zamonaviy jahon iqtisodiyotida xalqaro kapital harakati va tashqi qarz muammosi?
6.Xalqaro kapital harakatini boshqarish?
10-MAVZU. RESPUBLIKAMIZ IQTISODIYOTIDA XORIJIY INVESTITSIYALARNING O‘RNI
1.Respublikamiz iqtisodiyotida xorijiy kapitalning o‘rni va roli.
2.Xorijiy investitsiyalarning xalqaro boshqaruvi.
3.Xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va foydalanishning qonunchilik va me'yoriy-huquqiy bazasi.

Bir davlatdan boshqa davlatga daromad olish uchun yo‘naltirilgan har qanday shakldagi mulkni to‘la qonli xorijiy investitsiya deyishimiz mumkin. Ammo shunday mulk shakllari borki, biz ularni xorijiy investitsiya deya olmaymiz. Masalan, elchixona chet davlat mulki hisoblanadi, yoki xorijiy fuqaro shaxsiy uy sotib olsa, bu xorijiy shaxs mulki hisoblanadi, lekin xorijiy investitsiya bo‘la olmaydi.

Xalqaro investitsiyalar jahon mamlakatlari o‘rtasida harakatda bo‘lgan investitsiyalardir. Investitsiyalarni xorijga chiqarish, ularning mamlakatlar o‘rtasidagi faol harakati zamonaviy jahon xo‘jaligi va xalqaro iqtisodiy munosabatlarning ajralib turuvchi xususiyatlariga aylandi. Investitsiyalarni chetga chiqarish jahon xo‘jaligidagi tovarlarni chetga chiqarish monopoliyasini tugatdi. Hozirgi vaqtda xalqaro investitsiyalarning o‘rtacha yillik o‘sish sur'ati 30% dan oshadi. Bu ko‘rsatkich jahon savdosi o‘sishi sur'atlaridan deyarli 5 marotaba ortiqdir. Xalqaro investitsiyalar o‘zida moddiy boylik barpo etish uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish, pul va tovar shakllarida jamg‘arilgan zahiralarni mujassamlashtiradi. Ushbu investitsiyalar doimiy ravishda mamlakat ichida bir tarmoqdan boshqasiga hamda davlatlararo harakatda bo‘ladi.
Kompaniyalar va jismoniy shaxslar investitsiya jarayonining ishtirokchilaridir. Ular investitsiya jarayonida ham talab tomonida ham taklif tomonida ishtirok etishlari mumkin.
Xorijiy investitsiyalarning ichki investitsiyalardan farqi shundaki, ularda investor boshqa mamlakat fuqarosi bo‘ladi. Iqtisodiy mazmuniga ko‘ra xorijiy investitsiyalar ssuda kapitali (ya'ni qarz va kredit) hamda bevosita va portfel investitsiyalarga bo‘linadi. Investitsiyalar nimaga yo‘naltirilganligi ular qaysi xorijiy investitsiya turiga kirishini belgilaydi.
Xorijiy investitsiyalar qo‘shma korxonalarda o‘z hissasi bilan qatnashib, xorijiy investorlarga to‘liq tegishli bo‘lgan korxonalarni yaratish, xususiylashtirishda qatnashish, xorijiy sheriklar bilan bank tuzish, qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olishi, yer va boshqa tabiiy resurslardan foydalanish huquqiga ega bo‘lishi, erkin iqtisodiy hududlarda faoliyat olib borishlari mumkin.
Xorijiy investitsiyalarga asosan 2 guruh omillar ta'sir ko‘rsatadi:

1. iqtisodiy omillar:

   
   

-ishlab chiqarishning rivojlanishi va iqtisodiy o‘sish sur'atlarining bir maromda ushlab turilishi;

-jahon va alohida mamlakatlar iqtisodiyotida chuqur tarkibiy siljishlarning amalga oshirilishi (ayniqsa, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va jahon xizmatlar bozori taraqqiyoti ta'siri ostida olib borilishi);
-ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining chuqurlashuvi;
-jahon iqtisodiyotini transmilliylashtirilishining o‘sib borishi (AQSh Transmilliy korporatsiya (TMK)lari xorijiy filiallarining mahsulot ishlab chiqarish hajmi AQSh tovar eksportidan 4 marotaba ortiqdir);
-ishlab chiqarishning baynalminallashuvi va integratsiya jarayonlarining chuqurlashib borishi;
-xalqaro iqtisodiy munosabatlar (XIM)ning faol rivojlanishi va boshqalar.

2. siyosiy omillar:

   
   

-kapital eksporti (importi)ni erkinlashtirish (Erkin iqtisodiy hududlar (EIH), offshor hududlari va boshq.);

-rivojlanayotgan mamlakatlarda industirlashtirish siyosatini olib borish;
-iqtisodiy islohotlarni olib borish (davlat korxonalarini xususiylashtirish, xususiy sektorni va kichik biznesni qo‘llab- quvvatlash);
-bandlik darajasini ushlab turish siyosatini olib borish va boshq.
Xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy samarasi. Xalqaro kapital harakatning iqtisodiy samarasini ko‘rsatish uchun, kapital qo‘yilmalardan olinadigan foyda turli mamlakatlarda turlicha degan tasavvurdan kelib chiqish zarur. Jahonda ikki mamlakat mavjud deb hisoblaylik. I mamlakat AK miqdorda, II mamlakat AK' miqdorda kapitalga ega.
Ikkala mamlakatning umumiy kapitali KK' ga teng. S1 va S2 to‘g‘ri chiziqlar I va II mamlakatlarda qo‘yilgan kapital hajmiga bog‘liq ravishda ishlab chiqarish hajmi o‘sishini aks ettiradi. Agar xalqaro kapital harakati mavjud emas deb faraz qilinsa I va II mamlakatlar o‘z kapital mablag‘larni mamlakat ichkarisida sarflab daromad oladi (I mamlakat KS hajmida, II mamlakat KD hajmda). I mamlakatning o‘z kapitali yordamida ishlab chiqarish hajmi segmentlarining yig‘indisiga teng bo‘lib, bulardan kapital egalarining foydasi ga teng bo‘ladi, qolgani esa yer va mehnat kabi boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining foydasidir. II mamlakatning ishlab chiqarish hajmi ga teng bo‘lib, bundan kapital egalarining foydasi, qolgani esa boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining foydasidir. KC
Bevosita xorijiy investitsiyalarning iqtisodiy samarasi.
Agar ikkala mamlakat kapitalning xalqaro harakatini taqiqlovchi cheklovlarni olib tashlasa I mamlakatdagi kapitalning bir qismi (AV) II mamlakatga ko‘chadi, chunki investitsiyalardan keladigan foyda ikkala mamlakatda turlichadir. Shundan so‘ng investitsiyalardan keladigan foyda BR darajasida balanslashadi. Buning natijasida I mamlakatning o‘z kapitali yordamidagi ishlab chiqarish hajmi segmentlarining yig‘indisiga teng bo‘lib, mahsulotlar ichki investitsiyalar hisobiga, - II mamlakatga qilingan xorijiy investitsiyalar hisobga olingandir. Kapitalning bir qismini II mamlakatga investitsiyalash hisobiga yalpi ishlab chiqarish (yalpi kapital hajmi o‘zgarmagan holda) ma'lum bir hajmga (h segment hajmiga) o‘sadi. Bunda kapitaldan olingan daromad ham KS dan Ke darajagacha oshadi. Kapital egalarining daromadi hajmgacha o‘sib, boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining daromadi S segment hajmida bo‘ladi, xolos.
Boshqa tomondan, kapitalni I mamlakatdan II mamlakatga oqib kelishi unda kapitaldan olinadigan foydani KD hajmidan K'G‘ hajmgacha qisqarishiga olib keladi. Shu vaqtning o‘zida I mamlakatdan jalb qilingan va o‘zining ichki kapitalini ishlatish natijasida II mamlakatda ishlab chiqarish hajmi I mamlakatdan II mamlakatgacha kengayadi. Albatta, segmentlar xorijiy kapital hisobiga ishlab chiqarilgan bo‘lib, natijada I mamlakat investorlariga foyda tariqasida berilish zarur. Shunday qilib II mamlakatda ichki ishlab chiqarishning sof o‘sishi g segmentga teng bo‘ladi. II mamlakatda kapital qo‘yilishidan olinadigan foyda pasayishi natijasida kapital egalarining daromadi xajmdan k hajmgacha qisqaradi, boshqa ishlab chiqarish omillari egalarining daromadi esa i dan hajmgacha o‘sadi.
Jahon xo‘jaligi miqyosida qaralganda kapitalning bir mamlakatdan ikkinchi mamlakatga oqib o‘tish natijasida yalpi ishlab chiqarish hajmi o‘sadi. Bunda h I mamlakatning kapitalini II mamlakatga investitsiyalab samaraliroq foydalanish natijasida yuzaga keladi, g esa II mamlakatga tegishli bo‘lib, shu mamlakatda investitsiyalanadigan kapital hajmining o‘sganligi natijasida vujudga keladi.
Shunday qilib, kapitalning xalqaro harakati (tovarlarning xalqaro harakati kabi) ishlab chiqarish omillarini samaraliroq qayta taqsimlash va ulardan foydalanish evaziga yalpi umumjahon ishlab chiqarishi o‘sishiga olib keladi. Bunda, kapitalni eksport qiluvchi mamlakatdagi kapital egalarining daromadi o‘sadi va boshqa omillar (ayniqsa mehnat va yer) egalari daromadi esa qisqaradi. Kapitalni import qiluvchi mamlakatdagi kapital egalarining daromadlari qisqaradi va ishlab chiqarishning boshqa omillari egalarining daromadlari esa o‘sadi.
Mamlakatlarning XKM (xalqaro kapital migratsiyasi) jarayonlarida qatnashishi bir qator ko‘rsatkichlar orqali namoyon bo‘ladi. Bularga kapital eksporti (importi) hajmi, kapital eksporti-importi saldosi, mamlakatdagi xorijiy kapitalli korxonalar soni, ularda band bo‘dganlar soni va boshqalar kiradi. Saldodan kelib chiqib, jahon xo‘jaligi mamlakatlarini quyidagicha guruhlash mumkin:
-kapitalni eksport qiluvchi mamlakatlar (Yaponiya, Shveytsariya);
-kapitalni import qiluvchi mamlakatlar (AQSh, Buyuk Britaniya);
-taxminiy muvozanatdagi mamlakatlar (Germaniya, Fransiya).
Boshqa guruh ko‘rsatkichlar esa kapitalni eksport-import qilish darajasiga bog‘liq holda mamlakatlarning XKM dagi taqsimlanishini aks ettiradi. Ular quyidagilardir:

1. Kapital importi koeffitsienti (Kik) - xorijiy kapital (XK)ning mamlakat YaIMdagi ulushini aks ettiradi: yevropa mamlakatlari ichida eng yuqori ko‘rsatkich Belgiya va Lyuksemburgda;

   
   

2. Kapital eksporti koeffitsienti (Kek) - eksport qilinadigan kapitalni (EK) mamlakat YaIMga nisbatini aks ettiradi: yevropa mamlakatlari ichida maksimal ko‘rsatkich Niderlandiyaga tegishli;

   
   

3. Mamlakat iqtisodiyotiga sarflanayotgan kapital qo‘yilmalarning umumiy hajmida xorijiy kapital ulushini aks ettiruvchi ko‘rsatkich:

   
   

Kex= XK/ DK,

bu yerda; Kex - ehtiyoj koeffitsienti, XK - xorijiy kapital, DK - mamlakatda kapitalga bo‘lgan talab. AQShning kapitalga bo‘lgan ichki ehtiyojlarining 33% xorijiy kapital hisobiga qondiriladi;

4. Boshqa nisbiy ko‘rsatkichlar - milliy ishlab chiqarishda xorijiy yoki aralash kompaniyalarning ulushi, o‘tgan davrga nisbatan kapital eksporti (importi)ni o‘sish sur'atlari, mamlakat aholisining har biriga to‘g‘ri keladigan xorijiy investitsiyalar summasi va boshqalar.

   
   

Maqsadiga ko‘ra, xorijiy investitsiyalar bevosita va portfel investitsiyalarga bo‘linadi. Bevosita investitsiyalar - kapitalning to‘g‘ridan-to‘g‘ri eksporti bo‘lib, investitsiya kirituvchiga shu korxona ustidan nazorat qilish huquqini beradi. Bunda korxona asosiy kompaniyaning xorijdagi shaxobchasiga aylanadi. Bevosita xorijiy investitsiya (BXI)lar asosan xususiy tadbirkorlik kapitali shaklida bo‘ladi.

Xalqaro statistikada investitsiyalarni BXIlar turiga kiritish bo‘yicha har xil yondoshuvlar mavjud. Xorijiy investorlar tomonidan nazorat qilish huquqini belgilovchi ko‘rsatkich sifatida ular ega bo‘lgan aksionerlik kapitalining hissasi ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Bu ko‘rsatkich AQShda 10%, Fransiya va Buyuk Britaniyada 20% ga yaqin, Germaniyada 25% dan 50% gacha, O‘zbekistonda esa 49% darajasida belgilangan. Shuningdek, shu korxonaning boshqaruvida bevosita amalga oshirilayotgan investitsiyalarning uzoq muddatli ekanligi ham uning muhim belgilaridan biridir. Investitsiyaning bu ko‘rinishi tavakkalchilikni, investitsiyalardan foydalanish samaradorligi uchun mas'uliyatni davlat va aholi zimmasiga yuklamasdan, balki ularni tadbirkorlik tizimlari o‘rtasida taqsimlashning eng yaxshi va sinalgan usuli hisoblanadi.
BXI borasidagi yana bir yondashuv bu turdagi investitsiyalarni faqat mulkchilik ko‘lami bilan, ya'ni aksionerlik kapitalidagi ulushi bilan bog‘liq, deb ko‘rsatadi. Unga muvofiq BXIlarni:
a) xorijda aksiyalarni sotib olish orqali;
b) foydani qayta investitsiyalash yordamida;
v) firma ichki qarzlari va qarzdorliklari orqali amalga oshirish mumkin.
Ko‘pchilik iqtisodchilar bu shakllar yetarli emas, deb hisoblashadi va asosli ravishda turli xil noaksioner shakllar orqali bu ro‘yxatni davom ettirishadi (subkontraktlar, boshqaruv kelishuvlari, francheyzing, litsenzion kelishuvlar va boshqalar).
BXIlarning shakl va usullariga bog‘liq tushunchalar bilan bog‘liq turli yondashuvlarning ko‘payishi qator muammolarni keltirib chiqardi. Bu muammolar umumbashariy xarakterga ega bo‘lib, nostandart yondashuvlar yechimini talab etadi.
Bevosita investitsiyalar ikki guruhga bo‘linadi:

1. Transkontinental kapital qo‘yilmalar.

   
   

2. Transmilliy qo‘yilmalar.

   
   

Transkontinental kapital qo‘yilmalar investitsiya kiritish uchun qulay bozor sharoiti bo‘lgan holda boshqa bir davlat yoki kontinentdan investitsiya eksportini amalga oshirishdir. Asosiy maqsad - bozorni egallash va shu kontinentda yangi ishlab chiqarishni tashkil etish.

Transmilliy kapital qo‘yilmalari asosan qo‘shni davlatlarga amalga oshiriladi. Bundan asosiy maqsad - bosh kompaniyaga nisbatan qilinadigan kapitalning harakatini minimum darajada amalga oshirish.
Bevosita investitsiyalar ikki maqsadga yo‘naltiriladi:

1. Yangi kompaniya tashkil etish.

   
   

2. Bankrot bo‘lgan kompaniyalarni xarid qilish.

   
   

Portfel investitsiyalar (portfoIio investments) shunday investitsiyalarki, bunda kapital daromad olish maqsadida korxonalarning aksiyalari, obligatsiyalari va boshqa qimmatli qog‘ozlarini sotib olish uchun sarflanadi. Bunday investitsiyalar korxonalarning moliyaviy xo‘jalik faoliyati ustidan nazorat o‘rnatish huquqini bermaydi. Xorijiy portfel investitsiyalar barcha xalqaro operatsiyalarni amalga oshirishda firmalar uchun muhim ahamiyatga ega. Bu turdagi investitsiyalarga asosan moliyaviy muammolarni yechish uchun murojaat qilinadi. Korporatsiyalarning moliyaviy bo‘limlari mablag‘larning bir mamlakatdan boshqa mamlakatga qisqa muddatli investitsiyalardan yuqori foyda olish uchun o‘tkazadilar. Bunday investitsiyalar ko‘pincha xususiy tadbirkorlar kapitaliga asoslangan, ba'zida esa o‘z qimmatbaho qog‘ozlarini chiqaradi va xorijiy qimmatbaho qog‘ozlarini sotib oladi.

Xalqaro portfel investitsiyalari mamlakat to‘lov balansida qanday klassifikatsiyalangan bo‘lsa, shunday aks ettiriladi. Portfel investitsiyalar quyidagi ko‘rinishda bo‘lishi mumkin:
Aksioner qimmatbaho qog‘ozlari (eguity securities) - bozor muomalasidagi pul hujjati bo‘lib, hujjat egasining ushbu hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan mulkiy xuquqga egaligini tasdiqlaydi.
Zayom qimmatbaho qog‘ozlar (debt securities) - bozor muomalasidagi pul hujjati bo‘lib, zayom egasining ushbu hujjatni chiqargan shaxsga nisbatan munosabatini tasdiqlaydi.
Zayom qimmatbaho qog‘ozlari quyidagi shakllarda chiqariladi:
Obligatsiya (bond) (oddiy veksel, qarz majburiyati) pulli dastak bo‘lib, uning sohibiga kafolatlangan va qat'iy belgilangan pul daromadi yoki shartnoma asosida belgilangan o‘zgaruvchan pul daromadini olish huquqini beradi.
Pul bozori dastaklari - pulli dastak bo‘lib, uning sohibiga ma'lum bir davr ichida kafolatlangan va qat'iy belgilangan pul daromadi olish huquqini beradi. Bu dastaklar bozorda pasaytirilgan narxlarda sotiladi, narxni pasaytirish darajasi foiz stavkasining katta- kichikligiga va qarzni qoplanish muddatiga bog‘liqdir. Bularga g‘azna veksellari, depozit sertifikatlari, bank apsentlari va boshqalar kiradi.
Moliyaviy derivatlar (financiaI derivatives) - bozor narxiga ega bo‘lgan pulli dastak bo‘lib, uning sohibiga birlamchi qimmatbaho qog‘ozlarni sotish yoki sotib olish huquqini beradi. Bularga opsionlar, fyucherslar, varrantlar, svoplar kiradi.
Xalqaro portfel investitsiyalari harakatini hisobga olish maqsadida to‘lov balansida quyidagi kategoriyalar qabul qilingan.
Nota (qarz majburiyati) (note) - qisqa muddatli (3-6 oy) pulli dastak bo‘lib, bank bilan kelishuv asosida qarz oluvchining o‘z nomiga chiqariladi, bozorda joylashtirilishi kafolatlanadi va sotilmagan notalar sotib olinadi, rezerv kreditlar bilan ta'minlanadi. Keng tarqalgan notalar - yevronotalardir.
Opsion (option)- shartnoma (qimmatbaho qog‘oz) bo‘lib, xaridorga ma'lum bir qimmatbaho qog‘oz yoki tovarni belgilangan muddatdan so‘ng yoki ma'lum bir davr ichida qat'iy belgilangan narxlarda sotib olish yoki sotish huquqini beradi. Opsion xaridori uning egasiga yuqorida qayd etilgan huquqlarni sotishi evaziga mukofot pulini to‘laydi.
Varrant (warrant) - opsionning bir turi bo‘lib, egasiga belgilangan muddat ichida emitentdan imtiyozli sharoitda ma'lum bir miqdordagi aksiyalarni sotib olish imkonini beradi.
Fyuchers (futures) - qimmatbaho qog‘ozlarni, valyuta yoki tovarlarni belgilangan narx va kelajakdagi belgilangan muddatda sotish yoki sotib olish borasidagi bajarilishi majbur bo‘lgan qisqa muddatli standart shartnomalar.
Forvard kursi (forward rate) - asosiy qarz summasining ma'lum bir o‘zgarmas qismiga nisbatan belgilangan vaqtda to‘lanadigan foiz stavkasining hajmi to‘g‘risida kelishuv bo‘lib, u o‘sha kundagi foiz stavkasidan past yoki yuqori bo‘lishi mumkin.
Svop (swap) - savdo qoidalariga amal qilgan holda bitta qarzni to‘lash bo‘yicha ma'lum bir muddat o‘tgandan so‘ng shartlarni o‘zgartirish bo‘yicha bitim
Portfel investitsiyasining bevosita investitsiyalardan afzallik tomoni shundaki, ular tugatilish vaqtida qimmatbaho qog‘ozlar tezda naqd valyutaga almashtirib olinishi mumkin. Portfel investitsiyalarning amalga oshirilishining asosiy sababi - tavakkalchilik darajasini hisobga olgan holda xorijiy investor o‘z mablag‘larini xorijda maksimal foyda keltiruvchi qimmatbaho qog‘ozlarga joylashtirishi mumkin. Ma'lum bir ma'noda portfel investitsiyasi pulni inflyasiya va spekulyasiya yo‘li bilan foyda ko‘rishdan saqlash vositasi sifatida qaraladi. Bunda investitsiya qilinayotgan soha ham, qimmatbaho qog‘oz turi ham xech qanday ahamiyatga ega emas, u ustama kurs o‘sishiga qarab, istalgan foydani bersa va devidendlar to‘lansa bo‘ldi.
O‘tgan asrning 70-yillarida boshlangan va tobora kengayib borayotgan kapitallar bozorining baynalmilallashuv jarayoni bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlar o‘rtasidagi kapital oqimi hajmining ortib borishi bilan ajralib turadi. Xalqaro kapitallar oqimi ishlab chiqarish omillaridan birining harakatidir. Bunda alohida tovar va xizmatlar boshqa mamlakatlardagi ishlab chiqarishning iqtisodiy afzalligi tufayli o‘sha tomonga oqib o‘tadi. Bu haqda bevosita va portfelli investitsiyalar hajmining umumiy o‘sishi, qisqa va uzoq muddatli kreditlar hajmining ortishi, yevrovalyuta bozorlaridagi operatsiyalar miqyosining oshib borishi va boshqalar darak beradi.
Xalqaro kapitallar migratsiyasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarda yetakchi o‘rinlardan birini egallar ekan, u o‘z navbatida jahon xo‘jaligi rivojiga sezilarli ta'sir o‘tkazadi. Bu ta'sir, avvalombor, kapitallar migratsiyasi jahon iqtisodiyotining o‘sish sur'atlarida o‘z aksini topadi. Kapital ishlab chiqarishning qulay investitsiya muhiti mavjud sohalarini izlab, chegaralarni kesib o‘tadi. Xalqaro investitsiyalar ko‘pchilik retsipient mamlakatlar uchun ishlab chiqarishdagi kapital yetishmasligi muammosini hal etish, investitsiya salohiyatini oshirish va iqtisodiy o‘sish sur'atlarini tezlatish imkonini beradi.
Kapitalning chetga chiqishi xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi va rivojlanishining eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi. Mamlakatlararo kapitallar harakati ular o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalar va hamkorlikni mustahkamlaydi, ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvini chuqurlashtiradi.
Xalqaro kapitallar migratsiyasi jahon savdosi rivojini rag‘batlantirar ekan, u mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro tovar ayirboshlash hajmini oshiradi, jumladan, xalqaro korporatsiyalar filiallari o‘rtasidagi oraliq mahsulotlar ayirboshlanishini tezlashtiradi. Moliyaviy bozorlarning o‘zaro integratsiyalashuv va baynalminallashuv sharoitida kapitalning xalqaro takroriy ishlab chiqarilishi ta'minlanadi hamda xalqaro iqtisodiy aloqalar mexanizmining samaradorligi oshadi. Boshqa tomondan esa nazorat qilinmaydigan kapitallar oqimi mamlakat to‘lov balansi muvozanatining buzilishiga va valyuta ko‘rsining sezilarli darajada tebranishiga olib keladi.
Deyarli barcha mamlakatlar amalda investitsiyalarning ham eksporchisi, ham imporchisi hisoblanadi (chunki, BXIlar asosan TMK orqali amalga oshiriladi) yoki investitsiyalarni yetkazib beruvchi (qaerda TMK bosh boshqaruv bo‘limi joylashgan bo‘lsa) hamda qabul qiluvchi (TMK o‘z shahobchalari, bo‘limlariga ega bo‘lsa, ular BXIlar asosida harakat qiladi) sifatida ishtirok etadi.
BXIlarning dunyo mamlakatlari o‘rtasida taqsimlanishini xorijiy kapitalni jalb qiluvchi - imporchi va kapitalni chetga chiqaruvchi - eksporchi mamlakatlarga bo‘lib tahlil qilish maqsadga muvofiqdir. XX asrning 90-yillarida rivojlangan mamlakatlar BXIlarning asosiy eksporchilari va imporchilari bo‘ldi. Ular hissasiga jami BXIning uchdan ikki qismi to‘g‘ri kelardi.