TəHMİNƏ VƏ zaur və ya. BeşMƏRTƏBƏLİ evin altinci məRTƏBƏSİ

1
Epiqraflar Füzulinin “Leyli və Məcnun”undan və “Divan”ından alınmışdır.
İKİNCİ FƏSİL
Ey xoş ol günlər ki, mən həmraz idim canan ilə,
Neməti-vəslin görüb nazın çəkirdim can ilə.
Bu ensiz sahil uzandıqca uzanırdı... Sahil xəttinin əyri-köndələn köbəri gah
ləpələri yumruqlar kimi əzən qayalar boyu, gah dümdüz hamar çimərliklər boyu
çəkilmişdi. Dəniz balaca, xudmani körfəzciklərdə sahilin bətninə girir, sivri,
nazik, qumlu burunları öz altına çəkir, gah qabarıb sahili, qayaları qamarlayır,
kiçik qum adalarını basıb içinə alır, gah da çəkilir – yenidən üzə çıxmış qumlu
sahələri – burunları, adacıqları mülayim ləpələriylə tumarlayır. Sahilin dənəvər
qızılı qumlarını yavaş-yavaş sığallayır, oxşayır, pişik balasını yalayan kimi
yalayırdı. Xırda daşları, çınqılları, balıqqulaqlarını təsbeh kimi bir-bir çevirirdi,
sonra qəfilcən rəftarını dəyişir, dalğaları dəli ruzigarlarla qamçılanmış kimi şaxə
qalxırdı, bayaqkı nəvazişdən, sığaldan əsər-əlamət qalmırdı, külək qumları
havaya sovurur, dəniz elə bil yüyürüb qan-tər içində qayalara çatmaq, daşların
yalçın sərtliyinə çırpılıb çilik-çilik olmaq istəyirdi.
Bu sahil – Pirşağı tərəflərdəki Mayakdan Mərdəkandan o yana ucalan QRES
borusuna qədər uzanmış bu sahil, sahil qəsəbələriylə – Buzovna Zuğulba,
Bilgəhlə Xəzər arasında qalmış bu sahil, qərbə doğru getdikcə Nardaranın,
Sarayın, Coratın yanından keçib Sumqayıta çatır və Sumqayıtdan da yuxarı –
şimala doğru uzanırdı. Dənizin uzaq üfüqündə tülu edən günəş bütün sahilin
üstüylə kos kimi dığırlanıb keçir və axşamtərəfi Zuğulba təpələrinin ardında
qürub edirdi. Amma günəş təpələrin dalında gözdən itəndən sonra belə, onun
maili şüaları – projektor işığı kimi – səmaya sancılırdı və bu şüaların əksi
dənizin səthinə qızılı-paslı talalar salırdı. Şüalar get-gedə qısılır, hava get-gedə
qaralır və dənizin üzündə qəribə kölgələr dolaşırdı – təpələrin, buludların,
qayaların əcaib kölgələri. Sahil evlərinin qızılı rəngə çalan pəncərələri ətrafa
həzin bir qəribəlik hissi çiləyirdi elə bil. Axşamın bu çağında sahildə kədərli bir
dinclik hakim idi – dənizin gecə həyatı başlanmazdan qabaq qısa bir müddət belə

---

olurdu – təkəmseyrək — adamlar hələ də çimirdilər, dənizdən çıxmırdılar,
onların siluetləri bir qara ləkə kimi görünürdü. Sahildə bir-iki maşın yubanıb
qalmışdı... ala-toranlıq gecə qaranlığına keçdiyi bu son dəqiqələrdə çılpaq bir
kişi oğrun-oğrun ətrafa boylanaraq – görən olmasın – qurulanır, geyinir, başını
darayırdı... Yubanmış maşınlar səssiz-səmirsiz çimərlikdə hərəkət edirdi.
Çimməkdən qayıdan axırıncı dəstələrin hənirtisi, gülüşü artıq havada eşidilib
itirdi... Çimərlikdən çıxıb uzaqlaşan maşınını arxa işıqları iki qan-qırmızı lent
kimi maşının ardınca sürünüb gedirdi.
Bu sahil Zaur üçün dünyanın ən cazibədar bir guşəsi idi və heç bir tərifli təbiət
mənzərəsi – sıldırım dağlar, sıx kölgəli meşələr, gur şəlalələr, köpüklü çaylar,
yaşıl vadilər, dərin dərələr, sərin təpələr – heç nə, heç yer qızmar günəşin
yandırıb-yaxdığı bu quru, ağacsız-bitkisiz sahilin gözəlliyinə tay ola bilməzdi.
Təhminə:
— Havalar soyuyub ha, — dedi...
Zaur uzun tiftikli iri sarı qətfəni maşından ona uzatmışdı. Təhminə qurulanırdı.
Dənizdən indicə çıxmışdı və sulardan maşına qədər gəldiyi yolboyu damcı-
damcı zəncirvarı iz salmışdı, maşının içinə isə ayağından səpələnən qumları
gətirmişdi.
— Day çimmək olmaz... Axırıncı dəfədir bu...
Zaur:
— Hə, — dedi və siqaretini sümürdü, — payızdır...
— Üç ay nə tez keçdi Zaur, hə? Yadında birinci dəfə bura gəlməyimiz. Onda
iyun idi, hə?
Zaur:
— İyunun beşi idi, — dedi, — mənim dəqiq yadımdadır...
— 5 iyun 1965-ci il. Gərək bu tarixi qayalarda bir yerə həkk eləyəydin. Gələcək
nəsillərə yadigar qalsın.
Zaur:
— Altından da yazardım: Zaur + Təhminə və oxla dəlinmiş ürək şəkli çəkəydim,
hə?

---

Təhminə:
— Bəli, — dedi, — bu yay da belə keçdi... Bizim yay...
Zaur çevrilib arxaya baxdı: Təhminə saçlarını darayırdı.
— Gedək?
— Gedək.
Zaur motoru işə saldı və maşını qumlu sahil yollarıyla şoseyə tərəf sürməyə
başladı.
Susmuşdular. Təhminə birdən-birə:
— Zaur, — dedi, — bilirsən ki, mən işdən çıxıram?
— Nə?
— Dəyişirəm iş yerimi.
Zaur maşının sürətini azaltdı, elə bil lap saxlamaq istəyirdi, çevrilib Təhminəyə
baxdı:
— Necə yəni? Hara belə?
— Televiziyaya. Təsəvvür eləyirsən, məni diktor götürürlər. Bir dostum var, o
düzəltdi... Neçə ildir elə hey məni dilə tuturdu ki, gəl televizorda bizimlə işlə,
amma onda nədənsə fikir vermirdim. İndi birdən yadıma düşdü onun təklifi, o
gün götürdüm zəng elədim... Orda işləyir, amma vallah, belə tapşırıqsız-zadsız
özüm öz gücümə getdim, məni sınaqdan keçirtdilər, mətn verdilər, oxudum
— azərbaycanca da, rusca da — bəyəndilər... Görünür, məqamına düşmüşəm, elə
diktor axtarırlarmış, Moskvadan deyir, verilişimiz olacaq, elə lap yerinə düşdü.
Böyüklərdən biri məni təriflədi də: hər iki dildə, deyir, mükəmməl danışırsınız,
zahiri görünüşünüz də münasibdir.
Zaur Təhminənin indicə ona verdiyi bu təzə xəbər haqqında düşünür və özü də
təyin edə bilmirdi ki, sevinir, yoxsa heyifsilənir. Təhminənin belə bir qərara
gəlməsinin səbəblərini bilmirdi, amma hər halda başa düşürdü ki, bu qərar
müəyyən dərəcədə onun özüylə – Zaurla, onların münasibətləriylə bağlıdır...
— Niyə birdən-birə bu qərara gəldin axı?
Bilirdi ki, Təhminənin cavabı dəqiq və dürüst olacaq, nə varsa, onu deyəcək.

---

Təhminə:
— Sənə görə, — dedi.
— Mənə görə?
— Əlbəttə. — Sonra əlavə etdi: — Gündə səni görmək mənə çətin olardı.
— Məni görmək yəni belə məşəqqətdir səninçün?
— Eşitməyibsən, aşıq deyib: nə gözlərim səni görsün, nə könlüm qubar eyləsin.
Hər gün səni görəcəkdim, fikirləşəcəkdim ki, daha mənimki deyilsən.
Zaur az qala dilindən qaçırtmışdı: “Məgər mən haçansa səninkiydim ki, indi
daha səninki deyiləm”, amma demədi bunu, həmin fikri başqa cür ifadə elədi:
— Nə dəyişib bizim münasibətlərimizdə?
Təhminə səssiz gülümsündü. Zaur görməsə də, elə bil bu təbəssümü kürəyiylə
hiss elədi, maşının güzgüsündə Təhminənin sifətinə baxdı. Təhminə
təbəssümünü hələ silib atmamışdı üzündən.
— Zaurik, yəni doğrudan sən heç nə başa düşmürsən? — dedi: — Doğrudan,
başa düşmürsən ki, bizim axırıncı görüşümüzdür? Yaxşı, tutalım, axırıncı
görüşümüz deyil, bir şəhərdə yaşayırıq, yəqin bir-birimizə rast gələcəyik
təsadüfdən-təsadüfə... amma bu son görüşümüzdür. O mənada ki, — yenə
gülümsündü, — bir daha bu cür görüşməyəcəyik.
“Niyəsini” soruşmaq istədi Zaur, amma dinmədi, səbəbini özü tapmaq istədi. Axı
Təhminə onu hey məzəmmət edirdi ki, həssas deyilsən, zərif deyilsən, qadınla
kişi münasibətlərinin bütün incəliklərini duya bilmirsən. Hiss edə bilmirsən ki,
bu əlaqələr nəylə düyünlənir və nədən qırıla bilər... Amma hər halda Təhminənin
bu qərarı Zauru çox da sarsıtmadı. Hətta müəyyən biganəliklə qarşıladı bu
sözləri. Bəlkə də bu, sırf fizioloji bir halla əlaqədar idi. Bir az da qabaqkı
ehtiraslı, çılğın məhəbbət görüşündən sonra Zaur özündə bir laqeydlik, boşluq,
toxluq hiss edirdi. Axır vaxtlar çox tez-tez görüşürdülər, bir də bundan idi bəlkə
bu doyğunluq. Bəlkə Təhminə bu xəbəri bir neçə saat bundan qabaq, onlar
çimərliyə gələrkən, öpüşlərdən, ağuşlardan, pıçıltılardan və nəvazişlərdən qabaq
desəydi, Zaur daha çox narahatlıq keçirərdi. Bir neçə gün, Təhminəni yenidən
ağuşuna almaq istəyi çılğın, dözülməz bir ehtirasa çevrilincəyə qədər bu fikrə –
“ayrılmaqları”, “bir daha görüşməyəcəkləri” fikrinə nisbətən sakit və biganəliklə

---

baxa bilərdi. “Nə yaxşı ki, o axmaq məktubu çıxarıb atdım. Təhminəyə
göndərmədim – deyə düşünürdü. – İlk yaxınlığın təsiri altında, həm də dəm
vaxtımda yazdığım o kağızda nələr qırıldatmamışdım, ilahi... İndi bütün o
fikirlər necə də gülməli gəlir mənə, məhəbbət-filan, sənsiz yaşaya bilmirəm,
getmə gözümdən, gedərəm özümdən. Nə sevgi, nə filan, əşi?! İstək var, ehtiras
var, arzu-kamına çatmaq intizarı var, bir də istədiyinə nail olandan sonra
doyğunluq, bezginlik, biganəlik var, vəssalam. Qalan hamısı sözdür, havayı
söhbətlərdir...”
— Bilirsən bu kimin bağıdır?
Təhminənin səsi Zauru fikirlərindən ayırdı. Yolun sol tərəfində nahamar boz
daşlardan hörülmüş uca bağların arxasında ikimərtəbəli, əyri-köndələn eyvanlı
bir ev vardı. Eyvan bulanıq yaşıl rəngə boyanmışdı.
— Yox.
— Murtuzovgilin. Sizin qonşularınızın.
Zaur təəccüblə:
— Murtuz Balayeviçin? — deyə xəbər aldı. — Sən hardan onu tanıyırsan?
— Oğlunu tanıyıram.
Zaur:
— Spartakı? — dedi və elə bil içində nə isə titrədi. Spartakı yaxşı tanıyırdı.
Bilirdi nə yuvanın quşudur, qadınlara, illah da gözəl qadınlara nə gözlə baxır.
Ümumiyyətlə, bilirdi nə oyunlardan çıxır Spartak. Ağzını Allah yoluna qoyub,
qadınlar haqqında nələr danışdığından da xəbərdar idi, Təhminənin Spartakla
tanışlığı Zauru heç açmırdı. Amma qəsdən biganəliklə:
— Bəs Spartakı hardan tanıyırsan? — deyə soruşdu.
— Mənim bir rəfiqəm var, onun tanışıdır.
“Tanışıdır” sözü Zaurun bütün içini qaynatdı, axı bilirdi Spartakla tanışlıq
qadınçün nə deməkdir.
Təhminə birdən:
— Saxla, — dedi. Zaur əyləci basdı və maşın iri dəmir darvazanın düz

---

qabağında dayandı.
— Nədir?
— Gəl düşək. Bilirsən bu eyvandan nə gözəl mənzərə görünür. Adamın ürəyi
açılır.
— Bircə elə bu çatmırdı. Özgənin bağında nə işimiz var?
— Tərsliyinə salma, bircə dəqiqəliyə düşək...
Könülsüz-könülsüz maşından çıxdı.
— Deyəsən, sən bu eyvandan çox seyr eləyibsən mənzərəni, — dedi. — Heç
ağlıma da gəlməzdi ki, sən Murtuzgilə gedib-gəlirsən? Bakıda da gəliş-gedişiniz
var? Bəs nə əcəb heç rastlaşmamışıq bizim həyətdə?
— Əşi, yox, canım. Bakıda heç evlərini tanımıram. Bu bağda da bircə dəfə
olmuşam... Qonaqlıq idi, çoxlu adam vardı, mən də hardansa gəlib düşmüşdüm
onların kompaniyasına...
— Kim verirdi qonaqlığı, Spartak ya Murtuz Balayeviç?
— Murtuz Balayeviç kimdir, Spartakın atası? Heç onun sifətini də görməmişəm.
Qonaqlığı Spartak düzəltmişdi... O vaxt mənim rəfiqəmlə gəzirdi. Deyəsən,
Spartakın ad günü idi, yadımda deyil, bir söz, məni də dartıb gətirdilər.
— Sən, əlbəttə, tək idin, ərsiz...
— Allahü-əkbər. Nə belə məni sorğu-suala tutubsan? Hə, Manaf, deyəsən
doğrudan da Bakıda yox idi.
Zaur:
— Tiflisdəydi, — dedi və dərhal da dediyinə peşman oldu... Elə bil Təhminə
birdən-birə söndü, içinə çəkilib büzüşdü. Axı hər ikisinin yadında idi: Təhminə
Zaura özü demişdi ki, Manafın Tiflisdə aşnası var, ara-sıra bəhanə tapıb onun
yanına cumur. İndi Zaur ona məhrəmliklə açılmış bu sirri şapalaq kimi çırpmışdı
Təhminənin üzünə.
Təhminə qəmli-qəmli başını buladı.
— Özün bil, — dedi. — Mən istəyirdim ki, eyvandan baxasan, dəniz, kənd çox
qəşəng görünür. İstəmirsən baxma, daha məni sancmaq nəyə lazımdır?

---

Zaur günahını yumaq üçün yumşaqlıqla:
— Axı qapı bağlıdır, — dedi və nəvazişlə Təhminənin gözlərinin içinə baxdı.
Təhminə, doğrudan da, elə bil yumşaldı.
— Bəs uşaqlıqda heç üzüm oğurluğuna getməyibsən? — dedi. — Bir yandan da
idmançısan hələ, aş görüm bu barını.
Zaur da bu yarızarafat danışıq və davranış tərzini saxlamağa çalışdı, odur ki,
qıvraq bir hərəkətlə tullanıb barının üstündən yapışdı, dartınıb hasarın üstünə
çıxdı və o tərəfə aşdı... Darvazanı taybatay açdı və Təhminəni içəri dəvət elədi.
— Buyuracaqsınız xanım, — dedi.
— Axar-baxarlı eyvandan dənizin, sahilin, qəsəbənin geniş mənzərəsini seyr
edirdilər. Eyvanın döşəməsində azı bir on cüt köhnə, yırtıq çəkmə, məst vardı.
Onların arasında nimdaş dikdaban qadın ayaqqabıları da vardı.
Təhminə:
— Vaxtilə bu ayaqqabılar dəb idi, — dedi və qəfilcən xəbər aldı. –Bacısını necə,
tanıyırsan? Spartakın bacısını.
— Firanı? Əlbəttə, tanıyıram. Dedim axı — bizim qonşularımızdır. Nədir ki?
— Heç. Deyirlər, çox gözəl qızdır, mən gör-mə-mişəm...
Zaur:
— Bilmirəm, — dedi, — fikir verməmişəm: gözəldir, ya yox.
Zaur bunu müəyyən əsəbiliklə dedi, çünki xoşu gəlmirdi Murtuzovlardan.
Doğrudur, Fira haqqında bunu deyə bilməzdi, bu cavan qızcığazdan nə xoşu, nə
acığı gəlirdi. Elə bil o heç yoxmuş, amma ata-anasından, illah da qardaşından
zəndeyi-zəhləsi gedirdi.
— Hər halda, — dedi, — Fira ailələrinin üzvlərindən bir cəhətcə üstündür ki,
dinib danışmır, heç olmasa həmişə susur...
— Deyəsən, onlarla aran yoxdur, hə? Doğrudan a, heç ağlıma gəlmir, — harda
görünüb ki, qonşu-qonşuyla yola getsin... Mətbəxdə, yəqin, gündə dava-
mərəkədir, xəlvətə salıb bir-birinizin qazanına çəngəylə duz atırsız, elədi?

---

Zaur quru tərzdə dedi:
— Çox üzr istəyirəm, amma bizim mətbəxlərimiz ayrı-ayrıdır, mənzillərimiz də
başqa-başqa mərtəbələrdədir...
— Belə de... Onda deməli, qonşuyla ədavət daha yüksək zəmindədir?
Murtuzovgil təzə fin mebeli alıblar, amma bizimki, Zeynalovlarınkı köhnə ərəb
mebelidir, dad-bidad!
Zaur:
— Adamı sancıb-dalamaqdan ləzzət alırsan? — dedi.
— Yaxşı, yaxşı, mısmırığını sallama, canım-ciyərim, — dərindən nəfəs aldı,
— ciyər demişkən, dərindən nəfəs al, Zaur, — dedi, — çək bu havanı
ciyərlərinə, məcundur bu... Oxqay...
Zaur siqaret çıxartdı. Təhminə:
— Çəkmə, — dedi, — özünü zəhərləmə, bir də təmiz dəniz havasını doyunca
ud.
Zaur siqareti qutusuna qoydu.
— Ay səni Zaurik, qiyamət oğlansan...
— Yaxşı, söhbətimiz yarımçıq qaldı axı... Başa salmadın məni ki, niyə bu
axırıncı görüşümüzdür və nə səbəbdən ayrılmalıyıq.
— Nə səbəbdən? — Təhminə çiyinlərini çəkdi. — Bunu izah eləmək uzun
çəkərdi. O qədər səbəb var ki... Məsələn, belə bir səbəb: birdən bir səhər
yuxudan durarıq, görərik ki, bir qəlbdən min qəlbə aşiq olmuşuq bir-birimizə.
Hər halda ikimizdən birimiz, tutalım elə mən, aşiq oldum sənə, vuruldum. Onda
necə olsun?.. Kimə lazımdır bu — sənə, mənə?.. Bir də ki... ümumiyyətlə, axı
həyatı qəlizləşdirmək neçin, hə? Onsuz da cəncəldir bu həyat...
Zaur düşündü ki, onu da düz deyir, həyatı qəlizləşdirmək nəyə gərək?
— Axı belə məlum oldu ki, bu cəhətdən arxayınçılıqdır, — dedi. — Sən aşiq
olub-eləyən deyilsən, olsaydın olardın da, üç aydır görüşürük — vurulub
eləməyibsən ki? — Aşiq olmaq”, “vurulmaq” sözlərini hər ikisi yüngül bir
istehzayla tələffüz edirdi. — Hə, vurulmayıbsan ki, mənə?! Düz demirəm?

---

Təhminə:
— Bəs sən? — dedi.
— Mən!
— Bəli, sən. Sən necə, vurulmusan?..
— Əlbəttə. Bu nə sözdür. Mən elə birinci görüşümüzdən dəli-divanəyəm... Axı
sənə də ilk görüşdən dedim ki, sevirəm səni... Məcnun kimi, mən nə bilim,
Kərəm kimi, Fərhad kimi...
— Dayan, dayan, küyə basma... Demək — bir şeydir, duymaq, dediklərini
doğrudan-doğruya hiss etmək — başqa şey... Bir də ki, sən bütün bu yağlı dilləri
o vaxt, üç ay bundan qabaq tökürdün, onda aramızda heç bir şey yox idi. Bəs
indi, indi də bu sözləri təkrar eləyə bilərsənmi? Belə yarızarafatla, lağlağıya sala-
sala, masqaraya qoya-qoya yox, ciddi-ciddi, tam ciddiliklə... dilinə gətirə
bilərsən bu sözləri?
— Dəli olubsan, Təhminə? Əlbəttə, mən zarafat eləmirəm, ciddi sözümdür,
doğrudan da sevirəm səni... vurulmuşam sənə...
Zaur bu sözləri deyirdi, amma özü də hiss edirdi ki, tamamilə tutumsuz, içi boş
sözləri tələffüz edir, bu sözlərin dalında duran duyğuların heç birini həqiqətdə
yaşamadan deyir. Hətta bu yarızarafat tərziylə də gizlədə bilmirdi yalanını və
Təhminə də bunu dərhal duydu: tükü-tükdən seçərdi Təhminə ...
— Yaxşı, di boşla, Zaur, — dedi. — Adamın lap ürəyi qalxır sənin bu
sözlərindən... havayı-havayı danışdıq, bəsdir.
Zaur əlini Təhminənin üzünə çəkdi. Bilirdi ki, sözlər kara gəlməyəndə,
gücsüzləşəndə köməyə hərəkətlər, əllərin nəvazişi, sığal, təbəssüm yetir.
Təhminə onun əlindən yapışdı, bir qədər öz sifətində saxladı Zaurun əlini, sonra
üzündən araladı, çevrilib ovcunun içinə baxdı. Elə baxdı, elə bil Zaurun əlinin
içini birinci dəfəydi görürdü.
— Əllərin nə iridir, Zaurik! — dedi.
Haradansa, çox uzaqlardan elektrik qatarının səsi gəldi və bu səs uzun müddət
havada qaldı, sonra yavaş-yavaş əriyib itdi...
Təhminə şəhadət barmağını Zaurun ovcunun içinə dirədi, yumşaq, pişik cırmağı