310
dövlətlərdən ikisində islam dominant dinə çevrilmiş, Çində isə uyğurlar yaşayan
ərazidə aparıcı konfessiya rolunu oynayır.
Peyğəmbər cavanlığında karvanla Suriyaya və Yəmənə ticarət etməyə
yollanırdı. Islam dininin “karvanı” isə bütün dünyanı dolaşmağa başladı, bu din
təkçə uzun tarixi məsafəni deyil, həm də nəhəng coğrafi məsafəni qət edə bildi. ən
baçıcası isə yüz millonlarla insanın ürəyinə və şüuruna hakim kəsilə bildi. İslam öz
həyatiliyini də məhz bu yolla qostərmiş və beş gitənin hər tərəfində ona sitayiş
bəsləyənlər kütləsinə yiyələnmişdir. Bunun digər dinlərdə müəyyən qısqanclıq
hissləri törətməsi də təsadüfi deyildir, axı istənilən qələbə onu seyr edənlərdə
paxıllıq yaratmamış qalmır. Lakin bu qısqanclıq kinə, nifrətə çevrilməməlidir,
çünki eybəcər hisslər hökmən əks reaksiya yaradır. Islamın, onun bir tərkib
hissəsinə çevrildiyi qerçəkliyi, çoxlu dinlərin mövcud olduğu dünyanı sadəcə
olaraq təbii hal kimi qəbul etmək lazımdır. Hansı din insan könülləri uğrunda
sağlam mübarizədə uğur qazanırsa, bu da ən azı sakitcə, heç bir qəzəbə ehtiyac
duymadan qəbul edilməlidir. Belə olsa, islam ona ünvanlanan əsassız ittihamlardan
bütünlüklə xilas ola bilər.
İslam adlanan gəmi, yelkənləri zaman küləyi ilə dolmaqla üzərək, gələcəyə
istiqamət götürmüşdür. Qoy bu gələcək islama inanc gətirənlərə, həmçinin bütün
bəşər övladlarına dinc və mənalı həyat, həm də səadət və mənəvi zənginlik bəxş
etsin. Onda yaşamaq daha maraqlı və cazibədar olacaq, insan özünün Allaha
inamının daha dolğun mükafatını ala biləcəkdir.
“525-ci qəzet”.02,09,15,23,30-06,07,14-07.2012.
ZİYALILAR QAYGIYA MÖHTACDIR
Oxucuların göz yaşları
Ağır itki barədə xəbər onun əsərlərini uzun illər ərzində sevə-sevə oxuyan
milyonlardan biri kimi məni də sarsıtdı. Həyatın, ömrün faniliyni dərindən dərk
etməklə yanaşı, taleyin şirin meyvələrini də dadmış bir insan Allahın hökmündən
qaçmağın mümükünsüzlüyünə öz ömrünün sonluğunda bir daha yəqinlik tapdı. O,
artıq ahıl yaşında idi, lakin hərfi mənada paradoksal görünsə də ,onun geniş
çiyinlərinə biçilmiş şöhrət mantiyasını özü kimi şərəflə daşıyacaq başqa birisinin
olmadığını nəzərə alaraq, tam qətiyyətlə demək istəyirsən ki, o, həyatdan vaxtsız
getdi. İngilislər bu sözü sırf mənasında kamilliyə çatmadan, yetişmədən mənasında
olan “premature” kimi ifadə edirlər. Bu adam isə hələ çox cavan ikən kamillik
zirvəsinə yüksəlmiş, son nəfəsinə qədər bu Olimpdən aşağı düşməmişdi.
Hamı yəqin ki, söhbətin dünya ədəbiyyatının görkəmli nümayəndəsi Çingiz
Aytmatovdan getdiyini anladı. XX əsrin son qırx ili ərzində keçmiş sovet
məkanında heç bir nasir populyarlığına görə onunla müqyisə oluna bilməzdi. O,
bəlkə də həmin dövrdə yeganə yazıçı idi ki, yaradıcılığı milyonlar tərəfindən
izlənirdi və hər bir yeni əsəri az qala ədəbi hadisə hesab olunurdu.
İlk əsər “Birinci müəllim” povesti olsa da, o, “Cəmilə” povesti ilə erkən
311
məşhyrlaşma yoluna qədəm qoymuşdu və ona ilk xeyr-duanı görkəmli fransız
yazıçısı Lui Araqon, ərini müharibədə itirmiş bu gənc gəlinin yeni məhəbbət
hekayətini XX əsrin Romeo və Cülyettası adlandıraraq, vermişdi. Sonralar isə
onun yaradıcılıq bulağı daha gur çağlaşmış, dərin povest və romanlar çayına
çevrilmişdir. Dissident yazıçıların ədəbi nümunəllərindən fərqli olaraq onun
yaradıcılığı heç bir ideoloji mənafe güdülmədən, dünya oxucusuna yaxşı tanış idi
və bu ölçüdə onu Remark, Heminquey, Markes siyahısına salmaq olar.
O elə bir filoloji təhsil almamışdı, ixtisasca zootexnik idi. İstedad isə heç də
diplomla verilmir, onun timsalında isə bu, möcüzəli bir Allah vergisi idi. Çingiz
Aytmatov insan pisixologiyasının bilicisi olmaqla, öz qəhrəmanlarının daxili
aləminə bütünlüklə nüfuz edə bilirdi, istər uşaq, ya qoca olsun, cavan qız və ya
oğlan itgisindən əzab çəkən ana olsun. ”Bütün xalqların və dövrlərin rəhbəri”
yazıçını insan qəlbinin mühəndisi adlandırsa da, qələm sahibi heç də texnikanı
söküb qurmaqla, sazlamaqla məşğul olmur, bəlkə də bu həyatı orqanın
anatomiyasına da elə bələd deyildir, lakin onun döyüntülərinə, hansı hissələrlə
yaşadığına agahdır və bu bilicilik onun əsərlərinin bədii səviyyəsinə xüsusi
yüksəklik verir. Çingiz Aytmatov öz dostu olan Şimal xalq1larından birinin
yazıçısından eşitdiyi, bu xalqa məxsus olan əfsanəni elə cilallaya bilmişdi ki, onun
“Dəniz kənarı ilə qaçan alabaş” povesti insana məhəbbət himninə çevrilərək, bütün
bəşəriyyətə ünvanlanmışdı.
Çingiz Aytmatovu simvollar, rəmzlər yaradıcısı adlandırmaq olar və o,
simvolizmə meyl etsə də, ona daha geniş məna çaları verirdi. Onun qəhrəmanları
ümümi isim hüququ qazanmışdı. İstər bu, Nayman ana olsun, istər manqurt oğul
olsun.Məhz “Əsrə bərabər gün” romanından sonra Vətəni anlamamaq, duymamaq,
ona sevgini yaddan çıxarmaq kimi eybəcər xüsusiyyət, əsərin qəhrəmanının
özündən asılı olmayaraq, bədbəxt taleyin bəxş etdiyi unutqanlığını nəzərə almadan,
bu yığcam sözdə öz əksini tapmağa başladı.
Onun heyvanlar aləminə ruhi səyahəti insan dünyasını təhlil etməkdə də ona
qeyri-adi xidmət göstərmişdir. Bir sıra povestlər və romanlarda təsvir olunan
heyvanlar elə bil ki, öz təbii dünyalarnı tərk edib, insanlar aləminə nüfuz edir və
onları açmaqda, təhlil etməkdə əvəzsiz rol oynayırlar. Qədim Roma yazıçısı
Apuleydən qalmış bu irs sonralar dünya ədəbiyyatında öz uğurlu inkişafını
tapmaqla yeni ifadə təsvirləri qazanmışdır. Çingiz Aytmatovun geniş və daha
böyük tədqiqatı isə Lev Tolstoyun “Xolstomer” i və ya öz yaşıdı olan məşhur
ingilis şairi Ted Hyuzun heyvanlar barədə yazdığı alleqorik poemaları ilə müqayisə
edilə bilər. Heyvanların məkrdən uzaq olmasına və sədaqətinə heyranlığına görə, o,
bəzi əsərlərini onların adı ilə adlandırmaqdan da çəkinməmişdir”.Botogöz”,
“Əlvida ,Gülsarı”. Oxucular heç bir xəcalət hissi keçirmədən onun bu dilsiz –
ağrısız, yaşamaq üçün daim mübarizə aparan, lakin heç vaxt xəyanətə əl atmayan
qəhərmanlarından təlqin edilən ibrət dərsilərini götürmək lüzumunu inkar etmirlər.
Çingiz Aytmatovun əsərlərində folklor nümunəsi kimi verdiyi, lakin
müəllifliyi özünə məxsus olan pritçalarları- ibrətamiz hekayələri bu istedadın işıq
saçan bucaqlarının necə bol olduğundan xəbər verir. Özü də onun pritçalarları
zaman və məkan hüdudlarını tanımır, həqiqətə yaxınlığını vurğulamaq üçün başqa-
Dostları ilə paylaş: |