Телман Оруъов

 
221 
göstərilməsi barədəki yeniliyin - ictimai fondların (alimenta) yaradılması ideyasının 
müəllifi  hesab  olunurdu.  Bu  yardım    qaydaları  ilk  dəfə  İtaliyada  Trayanın  yaxın 
dostu, natiq və dövlət xadimi Kiçik Plini tərəfindən özəl qaydada ölkənin şimalındakı 
indiki Komo şəhərində öz yerliləri üçün tətbiq edilmişdi.  
Öz  hökmranlığının  bütün  dövrü  ərzində  Trayan  ümumiyyətlə  konstitusiyalı 
qayda  nümayiş  etdirirdi.  Senatın  şübhəli  olduğunu  unutmayan  Trayan  bu  köhnə 
nüfuzlu  orqanla  məsləhətləşirdi  və  öz  fəaliyyəti  barədə  ona  məlumat  verirdi.  Uzun 
illər  davam  edən  konsulluğu  dövründə  və  tez-tez  mərasimlərdə  imperator  kimi 
qarşılananda,  özünü  heç  də  məğrur,  lovğa  aparmırdı,  əksinə  heç  bir  çətinlik  hiss 
etmədən  senatorlara  ürək  dostu  kimi  qarışırdı.  Belə  davranış  xeyli  fasilədən  sonra 
printsepslə  senat  arasındakı  qarşılıqlı  hörməti  yenidən  bərpa  etmişdi.  Tatsitin 
sözlərinə  görə,  imperiya  və  azadlıq  barışmışdı  və  Domitsianın  dövründən  Senatda 
hakim  kəsilən  şübhəlilik,  intriqa  və  terror  yoxa  çıxmışdı.  O,  öz  populyarlığını 
həmçinin  bahalı  tikililər  inşa  etdirməklə,  qladiator  oyunlarını  təşkil  etmək,  ictimai 
qaydada  pul  paylamaq  yolu  ilə  qazanırdı.  Hər  şeydən  əvvəl  o,  əsgərlər  və  zabitlər 
arasında  populyar  idi.  O,  sözün  tam  yüksək  mənasında  əsgər-imperator  idi.  Onun 
aldığı  Optim  -  "ən  yaxşı"  titulu  da  hüsn-rəğbətlə  qarşılanırdı.  Bu  titulu  o,  rəsmi 
olaraq  114-cü  ildə  alsa  da,  hələ  bir  neçə  il  əvvəl  onu  qeyri-rəsmi  olaraq  belə 
adlandırırdılar.  
Trayan  həm  də  qətiyyətli  adam  idi,  lazım  gəldikdə  heç  bir  tərəddüdə  yol 
vermirdi.  Senatın  sferasına  aid  olan  məsələlərə  də  qarışırdı.  Onun  müdaxiləsi 
səmərəli olurdu, çünki o, hər yerdə ictimai rifahı yüksəltməyi arzu edirdi. O, Romanı 
əzəmətli və möhkəm tikililərlə gözəlləşdirdi. Ostiya və digər iki limanı böyütməklə 
bütün  İtaliyaya  qayğı  göstərdiyini  nümayiş  etdirdi.  Onun  çuğulçuları  Romadan 
süpürüb atması, onları əlüstü qayrılmış, sınıq-salxaq gəmiyə doldurub, dənizin quduz 
dalğalarının  ixtiyarına  buraxması  əhaliyə  sensasiya  xarakterli  təsir  göstərdi.  Axı 
çuğulçular  öz  bədnam  fəaliyyətləri  ilə  çox  ailələrə  bədbəxtlik  gətirmişdi,  onlar 
əslində qanunun müdafiə etdiyi soyğunçulara çevrilmişdilər. Tiberinin imperatorluğu 
dövründə isə onlar daha da həyasızlaşıb, əsl şər qüvvəyə çevrilmişdilər.  
Maliyyə  çətinlikləri  vaxtı  Trayan  İtaliyanın  munitsipallarına  kurator  adlanan 
qulluqçular  göndərirdi  və  onların  köməyi  ilə  maliyyə  vəziyyəti  qaydaya  salınırdı. 
Fermerlərə  yüngül  şərtlər  əsasında  kredit  verilirdi,  həmçinin  ehtiyacı  olan  uşaqlara 
xüsusi fonddan ayrıca kömək edilirdi. Trayan İtaliya magistral yolları şəbəkəsinə də 
laqeyd  qalmırdı.  O,  Via  Traiana  adlanan  yeni  yol  çəkdirdi.  Bu  yol  tezliklə 
Beneventiya və Brunduziya arasındakı əsas yol kimi Appi yolunun yerini tutdu.  
İtaliyaya göstərilən maraq, heç də əyalətlərə laqeydliklə yanaşıldığından xəbər 
vermirdi.  Senat  əyalətləri  olan  Axeyə  və  Vifiniyaya  həmçinin  kuratorlar  göndərildi 
ki, onlar bu əyalətləri iflasa uğramaq təhlükəsindən xilas etsinlər. Trayan onların hər 
ikisini  müvəqqəti  olaraq  imperiyaya  məxsus  etdi.  O,  Vifiniyaya  təyin  etdiyi  Kiçik 
Plini  ilə  məktublaşırdı.  Bu  məktublar  bizim  dövrümüzə  gəlib  çatmışdır  və  onlar 
göstərir  ki,  imperator  necə  xırdalıqlarına  nufuz  etməklə  məsələlərə  yanaşır,  hətta 
kiçik detalları da nəzərdən qaçırmamaqla ölkəni idarə edir.  
On  cildlik  kitabı  əmələ  gətirən  bu  məktublar  Roma  əyalət  inzibatçılığını 
öyrənmək üçün vacib mənbədir. Bir dəfə Plini Trayandan soruşur ki, sürətlə yayılan 
xristian  sektalarını  necə  ələ  almalıdır.  Bu  suala  Trayan  normal  dini  praktika 

---

 
222 
qurmaqdan  imtina  etmək  barədə  cavab  verir.  Trayan  bu  cavabından  böüyk  qeyri-
populyarlıq qazandı. O, Pliniyə məsləhət görür ki, yalnız o adamları cəzalandırmaq 
lazımdır  ki,  onlar  öz  davranışı  ilə  inadkarlıqla  itaət  göstərməməkdə  davam  edirlər. 
Trayan  əyalətlərdə,  İtaliyada  və  Romada  geniş  işlər  gördürürdü  və  belə  tədbirləri 
bəyənirdi. Yollar, körpülər, akveduklar tikilir, istifadəsiz torpaqlar dövriyyəyə qatılır, 
limanlar və yeni tikililər yaradılırdı. Diqqəti cəlb edən nümunələr İspaniyada, Şimali 
Afrikada, Balkanlarda və İtaliyada meydana çıxdı. Roma özü də Trayanın layihələri 
əsasında  xeyli  zənginləşdi.  Tikilən  yeni  akveduk  şəhərə  suyu  şimaldan  gətirirdi. 
Eskvilin təpəsində möhtəşəm ictimai hamam kompleksi yaradıldı və gözləri oxşayan 
yeni  Forum  ucaldıldı.  Forumun  layihəsinin  müəllifi  Dəməşqdən  olan  memar 
Apollodor  idi.  Meydanın  mərkəzində  imperatorun  at  üstündə  nəhəng  heykəli 
qoyulmuşdu.  Digər  tərəfdə,  Kapitoli  və  Kvirinal  təpələrində  kərpicdən  iki  yarım 
dairəvi  çoxmərtəbəli  tikili  ucaldılmışdı,  bu  tikililər  küçələri  mağaza  və  anbarlarla 
təmin edirdi. Meydanın arxasında ictimai salon və ya bazilika var idi. Bir az aralıda 
isə  meydançanın  yanında  yunan  və  latın  dilindəki  kitablar  saxlanan  kitabxana 
görünürdü.  Kitabxana  məbədə  söykənmişdi.  Həmin  meydançada  indiyədək  salamat 
qalmış Trayan sütunu yüksəlirdi. Bu sütun onun apardığı Dakiya müharibəsinə həsr 
olunmuşdu  və  onun  kub  şəklindəki  bünövrəsində  təslim  edilmiş  ordular  qrupunun 
relyefləri təsvir olunmuşdu. Bu bünövrə sonra Trayanın cəsədinin külünü qəbul etdi. 
Sütunun  özü  spiral  qaydada  davam  edən  relyeflərlə  bəzədilmişdi.  Bu  relyeflərdə 
Dakiya kampaniyasının səhnələri əks olunmuşdu. Sütunun başında qoyulan Trayanın 
heykəli  isə  orta  əsrlər  dövründə  buradan  götürülmüş,  yerində  Müqəddəs  Pyotrun 
heykəli qoyulmuşdu. 
Trayanın  məsuliyyət  hissinə  heç  cür  şübhə  oluna  bilməzdi  və  onun  nəcib 
nümunəsi,  özünün  birbaşa  varisini  də  onun  paternalizmini  təqlid  etməyə 
ruhlandırırdı.  Belə  imperial  müdaxilə  həm  də  ağır  yükə  çevrilən  və  nəhəng 
bürokratiyanın  yaranmasına  səbəb  olurdu  və  yerli  təşəbbüsü  sıxırdı.  Bundan  isə 
bütün munitsipal muxtariyyət asılı idi.  
Mülki işlərdə olduğu kimi hərbi sferada da Trayanın tədbirləri  diqqətəlayiqdir. 
O, 
Dakiyanı  Roma  ərazisindən  ayırmaqla  təhlükəli  Dunay  sərhədini 
möhkəmləndirməyi qərara aldı. O, həm də Sarmat tayfalarını parçalamaq və düşmən 
birləşmələrindən  təhlükəsiz  məsafədə  saxlamaqla,  imperiyanı  böyük  risqdən 
uzaqlaşdırmaq  istəyirdi.  Bu  planına  müvafiq  olaraq  o,  101-102-ci  və  105-106-cı 
illərdə  iki  qızğın  müharibədə  Dakiya  hökmdarı  Detsibalı  özünün  böyük  ordusu  ilə 
məğlub etdi. Detsibal intihar etməklə canını əsirlikdən qurtardı. Dakiyanı anneksiya 
etdi  və  əyalətə  çevirdi,  imperiyaya  daxil  olan  yaxın  ərazilərdə  yaşayan  sakinlərlə 
buranı  doldurdu.    Bununla  həm  də  Cənubi  Rusiya  çöllərindən  köçərilərin 
hərəkətlərini söndürmək üçün müdafiə zonası yaranırdı.  
Şərq sərhədində də o, buna bənzər əməliyyat planlaşdırırdı. Çox güman ki, bu 
vaxt  belə  bir  inamı  əsas  götürürdü  ki,  özündən  əvvəlki  və  sonra  gələn  görkəmli 
romalıların  çoxu  bu  plana  şərik  çıxmaqla,  onu  bəyənmişdi.  Çünki  hələ  Pompey 
dövründən  Parfiya  problemi  həll  olunmamış  qalmışdı  və  yalnız  işğal  bu  problemi 
sona  çatdıra  bilərdi.  Güman  etmək  olar  ki,  o,  Sarmat  alanlarının  təhlükəsini  Xəzər 
dənizi regionunda məhdudlaşdırmaq istəyirdi. Bundan əvvəl o, hərəkət edərək Ərəb 
Petrası  adlı  Nabatiya  çarlığını    105-106-cı  illərdə  imperiyaya  anneksiya  etmişdi. 

---