Телман Оруъов

 
227 
Filosof  imperator  imperiyanın  sərhədlərinin  təhlükəsizliyi  məsələləri  ilə  də 
məşğul  olmalı  idi.  161-ci  ildə  parfiyalılar  Suriyaya  müdaxilə  etdilər,  onlar  Şərqdə 
başlıca güc mərkəzi idilər. 162-166-cı illərdə gedən müharibə nominal olaraq Verin 
komandanlığı  altında  aparılırdı.  Lakin  onun  uğurlu  nəticəsi  də,  Ermənistan  və 
Mesopotamiyanın  viranə  qoyulması  ilə  birlikdə  tabeliyində  olan  generalların, 
xüsusən Qay Avidi Kassinin işi hesab olunurdu. Kassi Parfiyanın paytaxtı Ktesifonu 
da  tutmuşdu.  Lakin  Ver  sülh  bağlamaq  bacarığını  da  göstərdi.  166-cı  ildə  bağlanan 
bu  sülhə  görə  Romanın  şərq  əyalətləri  və  klient  çarlıqları  təhlükəsizlik  qazandı. 
Cəbhədən  dönən  ordu  özü  ilə  taun  xəstəliyini  gətirdi  və  xəstəlik  bir  neçə  illiyə, 
german müdaxiləsi ilə birlikdə, stabillik üçün vacib olan mənəviyyatın zəifləməsinə 
şərait yaratdı. 
Roma tarixində ilk dəfə olaraq Çinlə birbaşa əlaqələr yaradılmasına cəhd edildi 
və iki ölkə arasında səfirliklər mübadiləsi baş verdi. Çin kitablarında məlumat verilir 
ki, 166-cı ildə Roma imperatoru An-Tundan buraya elçilər gəldi. Çinlilərin An-Tun 
adlandırdıqları,  məhz  həmin  dövrdə  dövləti  idarə  edən  Mark  Avreli  idi  və  onun 
Antonin  adını  çinlilər  öz  dillərinə  uyğun  olaraq  An-Tun  kimi  göstərmişdilər. 
Göründüyü  kimi,  filosof  imperator  dövlətin  beynəlxalq  əlaqələrinə  ciddi  diqqət 
göstərirmiş və hətta Uzaq Şərqlə də əlaqələr yaratmaq qərarına da gəlibmiş.  
Şərqə  çox  hərbi  qüvvə  aparıldığından  Dunay  sərhədi  artıq  zəifləmişdi  və 
nəhayət, barbar hücumları nəticəsində süqut etdi. Qotların, vandalların, lombardların 
və  digər  tayfaların  arxadan  təzyiqi  ilə  german  tayfaları  olan  Markoman  və  Kvadi, 
həmçinin sarmatlar çayın üstünə axışmağa başladılar. Germanlar çayları keçib Şimali 
İtaliyaya  çıxdılar  və  Akvileyanı  mühasirəyə  aldılar.  Mark  və  Ver  germanlara  qarşı 
uğurla vuruşdu.  
Ver  169-cu  ildə  qəflətən  öldü.  Onun  ölümündən  bir  az  əvvəl  Akvileya  azad 
edilmişdi. Əlavə üç il vuruşmaq lazım gəldi ki, Mark Dunay sərhədlərini bərpa etsin. 
175-ci ildə müdaxiləçilər artıq yenə də Dunayın arxasında idilər.  
Elə həmin il Markın ölümü barədə saxta xəbər yayıldı. Bu vaxt general Avidi 
Kassi  Misir  kimi  mühüm  əyalət  də  daxil  olmaqla,  bütün  Şərq  əyalətlərinin  prefekti 
idi.  Zirək  general  özünü  bütün  Şərq  əyalətlərinin  də  daxil  olduğu  imperiyanın 
imperatoru  elan  etdi.  Kassi  yerli  suriyalı  idi  və  onun  bu  hərəkəti,  yunan  dilində 
danışan  Şərqin  separatizminin  başlanmasını  nümayiş  etdirirdi.  İstənilən  tərzdə,  bu 
Markın Dunay   boyunda qazandığı uğurları məhv etdi. Mark Şərqə hərəkət etməyə 
məcbur  oldu.  Bu  isə  barbar  hücumları  üçün  qapıları  taybatay  açdı.  Xoşbəxtlikdən 
Kassi  tezliklə  öz  əsgərləri  tərəfindən  qətlə  yetirildi  və  177-ci  ildə  Mark  yenidən 
Mərkəzi  Avropaya  dönə  bildi.  Buna  qədər  isə  o,  imkandan  istifadə  edib  Şərqi 
sakitləşdirmək  və  əyalətlərini  yoxlamaq  üçün  Antioxa,  Aleksandriyaya  və  Afinaya 
səfər etmişdi. İmperatriça Faustina Dunay müharibələrində əri ilə birgə olduğu kimi, 
bu səfərdə də ərini müşayiət edirdi və elə səfər vaxtı da öldü. Həyatı boyu və vəfatı 
vaxtı ona böyük ictimai ehtiram göstərildi və Mark "Düşüncələr"ində onun barəsində 
məhəbbət  və  heyranlıqla  danışır.  Qədim  mənbələr  isə  onu  sədaqətsizlikdə  və  loyal 
olmamaqda  ittiham  edir,  -  sadəcə,  faktiki  olaraq  Avidi  Kassi  ilə,  -  lakin  bu  iddialar 
həqiqətə bənzəmir.  
177-ci  ildə  Mark  özünün  16  yaşlı  oğlu  Kommodu  birgə  imperator  elan  etdi. 
Onlar  birlikdə  Dunay  müharibələrini  başa  çatdırdılar.  Mark  müdafiədən  hücuma 

---

 
228 
keçməyi qət etdi, bu qətiyyətlilik ona böyük uğur gətirə bilərdi. Lakin 17 mart 180-ci 
ildə  o,  Vindobonadakı  (indiki  Vyana  şəhəri)  özünün  hərbi  qərargahında  öldü.  Bu 
zaman yalnız ona vaxt tapdı ki, Kommodu rejimin baş məsləhətçilərinə təqdim etsin.  
Mark Avrelinin sağ qalan oğlunu özünə varis seçməsinə faciəvi paradoks kimi 
baxılır.  Buna  görə  onu  tənqid  edənlər  -  yaxşı  yararlı  adamın  "fəlsəfi"  taxt-taca 
çıxmasının  uzun  və  uğurlu  dövründən  sonra,  kobud  sülaləçiliyə  dönməsi  ilə 
razılaşmırdılar.  Lakin  Mark  bu  məsələdə  heç  bir  seçimə  malik  deyildi,  -  əgər  o, 
Kommodu  özünə  varis  etməsəydi,  onun  öldürülməsinə  göstəriş  verməli  idi.  Bu 
dövrdə imperiyanı aşağı dartan günah, artıq çürümə cığırına düşmüşdü.  
19  il  ərzində  Romanın  imperatoru  olan  Mark  Avreli  Qərbin  bir  çox  nəsilləri 
üçün  Roma  imperiyasının  qızıl  dövrünü  simvolizə  edir.  Bu  dövrdə  tamamilə 
təşkilatlanmış  dünya  dövlətinə  vicdanlı  və  özünü  qurban  verən  monarx  başçılıq 
etmişdi.  O,  öz  gündəlik  işini  stoiklərin  nəsihətləri  əsasında  yerinə  yetirirdi.  Bu 
bütpərəst  inamlar  içərisində  yeganə  fəlsəfə  idi  ki,  ictimai  xidmətdə  əxlaqi  ədaləti 
vacib sayırdı. O, klassik antik dövrün yeganə şəxsiyyəti idi ki, onun şəxsi məsuliyyət 
hissi bizim dövrə gəlib çıxmış - "Düşüncələr" və ya "Öz özümlə təklikdə" əsərindən 
və bir sıra özəl məktublarından öyrənilir. Onun şəxsiyyəti və nailiyyəti 18 əsr sonra 
belə müzakirə olunmaq dəyərinə malik olduğunu itirmir. 
Mark öz hökmranlığının bədbəxtliyə düçar olduğu dövrdə fəlsəfi fikirlərə daha 
çox  müraciət  edirdi.  Onun  həmin  dövrdəki  qayğıları  və  fikirlərini  "Düşüncələr" 
əsərindən  öyrənmək  olar.  Əsər  fraqmentar  qeydlər,  söhbətlər  və  epiqrammlardan 
ibarətdir,  onun  kampaniyalarının  və  inzibatçılığının  ortasında  meydana  gələn 
düşüncələri  təsvir  edir.  Bu  sətirlər  romalının  ürəkdən  gələn  fikirlərinin  ifadəsi  olsa 
da,  yunan  dilində  yazılmışdır.  Mark  həmişə  özünü  davranışın  əldə  olunmayan 
məqsədləri  üçün  təklif  edirdi,  dünyanın  az  əhəmiyyətli,  kobud,  ötüb  keçən 
zəhmətlərini  bəşəri  ümumilikdə  və  özlərinin  xüsusiliyində  müşahidə  edirdi.  Başqa 
sözlə,  digər  heç  bir  dünyaya  inanmadığından,  bununla  yanaşı  borc  və  xidməti, 
onların  ümidsiz  olması  ilə  əlaqələndirir.  Bütün  həyatı  boyu  xəstə  olmasına  görə, 
güman ki, o, xroniki mədə xorasından əziyyət çəkdiyindən o, hər gün narkotik maddə 
dozası  qəbul  edirdi.  Bu  isə  onu,  apokaliptik  görünüşlərin  təsiri  altında 
"Düşüncələr"dəki  fikirlərə  dalmağa  sövq  edirdi.  Həm  də  hadisələrə  Markın  qayğılı 
reaksiyası dövrün ruhuna uyğun  idi.  
"Düşüncələr"dəki  fikirlər  Markın  özünə  məxsus  olsa  da,  orijinal  deyildir. 
Onlar  mənşə  etibarilə  stoitsizmin  əxlaqi  prinsipləri  idi,  Epiktetdən  öyrənilmişdi.  O, 
öz ömrünü ağıla arxalanmaqla keçirənləri təqdir edərək, yazır: "Kim öz həyatını ağıl 
işığına qoyursa və ona xidmət edirsə, belələri üçün həyatda ümidsiz vəziyyətlər ola 
bilməz. O, vicdan əzabını tanımır, təklikdən qorxmur və hay-küylü məclis axtarmır, - 
belə  adam  ali  həyata  malikdir, insanlardan  qaçmır    və  onların  ardınca  qaçmır.  Onu 
belə fikirlər utandırmır ki, onun ruhu uzun müddətə bədən örtüyünə salınmışdır. Belə 
adamın hərəkətləri həmişə eyni cürdür, hətta yaxın ölüm ərəfəsində də onun üçün bir 
qayğı vardır - adamlarla dinc ünsiyyətdə ağıllı yaşamaq" . 
Bu  fikri  davam  etdirir:  "Bütün  dünya  bir  qanuna  tabedir  və  bütün  ağıllı 
məxluqlarda  vahid  zəka  vardır.  Düzgünlük  birdir  və  ağıllı  adamlarda  kamillik 
haqqında anlayış da həmçinin təkdir". 

---