Телман Оруъов

 
229 
İnsanın həqiqətə, düzgünlüyə bağlılığını vacib hal sayan filosof yazır: "İnsan 
könlü  könüllü  qaydada  deyil,  güclə  düzgünlükdən,  mülayimlikdən,  ədalət  və 
xeyirdən  uzaqlaşdırılır.  Bunu  nə  qədər  aydın  dərk  edirsənsə,  adamlara  o  qədər 
sakitliklə yanaşırsan". 
İnsanın həyatında əqlin hansı əhəmiyyətə malik olduğundan bəhs edərək yazır: 
"Lakin sən deyə bilərsən ki, insanın ağlı vardır və onun köməyi ilə o, öz qüsurlarını 
başa düşür. Bu doğrudur. Beləliklə, sən ağıla maliksən və ağıllı davranmaqla yaxın 
adamını  öz  nöqsanlarını  başa  düşməyə  gətirib  çıxararsan.  Beləcə  öz  ağlını  göstər, 
insan şüurunu oyatmağı bacar və qəzəbsiz, səbrsiz olmadan və lovğalanmadan onun 
korluğunu müalicə et1". 
Həyatdan  baş  çıxarmayan,  ömrünü  kor-koranə  keçirən  adamlara  isə  istehza 
edərək,  yazır:  "Oxumağı  və  yazmağı  bacarmayan  adam  başqalarını  buna  öyrədə 
bilməz. Eləcə də nə etməyi bilməyən adam, başqalarına necə göstəriş verə bilər?". 
Mark  Avreli  daxili  aləmin  böyüklüyünə  xüsusi  qiymət  verir:  "Könülü  məhz 
içəridən öz işığı ilə işıqlanmış şarla müqayisə etmək olar. Bu ad təkcə onun işıq və 
həqiqət mənbəyi deyildir, həm də onun bütün xaricini işıqlandırır. Belə vəziyyətdə o, 
azad və xoşbəxtdir, yalnız zahiri əlamətə aludəlik işığı sındırıb, ona xətər yetirməklə 
onun hamar səthini həyəcanlandıra və korlaya bilər". 
O,  xeyir  məfhumuna  toxunur  və  bunu  ağılın  qanunlarına  uyğun  yaşamaqda 
əldə  edildiyini  göstərir:  "Heç  kəs  heç  vaxt  özü  üçün  mümkün  olan  nemətləri  əldə 
etməkdən  yorulmadı.  Lakin  ən  böyük  xeyiri  insan  o  vaxt  əldə  edir  ki,  öz  ağlının 
qanununa  uyğun  hərəkət  etsin.  Bu  qanun  isə  sənə  deyir  ki,  yorulmadan  başqalarına 
xeyir ver, bu özün üçün ən yüksək xeyirdir". 
Şərlə  mübarizənin  əsas  yolunu  göstərərək  Mark  Avreli  yazır  ki,  "Qəribədir, 
insan  kənardan,  başqasından  gələn  şərə  görə  hiddətlənir,  bunu  isə  o,  kənarlaşdıra 
bilmir. Onun öz hakimiyyətində olan şəxsi şəri ilə mübarizə aparmır". 
Mark Avreli ruhdan düşməməyi, həyatın sınaqlarına dözməyi məsləhət görür: 
"Əgər sənə öz hərəkətlərində istədiyin bütün yaxşı şeyləri etmək müyəssər olmursa, 
ruhdan düşmə və ümidsizliyə qapılma.  
Əgər sən öz hündürlüyündən yıxılmısansa, çalış yenidən qalx, sakitcə həyatın 
sınağına döz və həvəslə şüurlu qaydada geri,öz köklərinə qayıt". 
Həyatın mənasını həyatın özündən yüksək qiymətləndirir: "Elə yaşa ki, elə bil 
ki,  indicə  həyatla  vidalaşacaqsan,  elə  bil  ki,  yaşamaq  üçün  sənə  ayrılan  vaxt, 
gözləmədiyin bir hədiyyədir". 
O,  həyatın  sınaqlarına  Allahın  məsləhəti  kimi  baxmağı  tövsiyə  edir:  "Həkim 
bir  xəstəyə  bir  müalicə,  digərinə  isə  digər  müalicə  yazır.  Eləcə  də  Allah  bizə 
xəstəlikləri,  xətər  yetirilməsini  və  hüznlü  itkiləri  yazır.  Həkim  məsləhəti  xəstənin 
sağlamlığının  bərpasına  kömək  edirsə,  eləcə  də  Allahın  insanı  məhkum  etdiyi 
təsadüfləf  onun  mənəvi  cəhətdən  sağalmasına,  onun  şəxsi  mövcudluğunun,  bütün 
bəşəriyyətin  ümumi  həyatı  ilə  qırılmış  əlaqəsinin  bərpasına  kömək  edir.  Beləliklə, 
qismətinə  düşən  hər  şeyi  qəbul  et,  necə  ki,  xəstə  həkimin  dərmanlarını  qəbul  edir. 
Bədənin  sağlamlığının  bərpası,  -  bu  acı  dərmanların  mənasıdır,  lakin  axı  ümumi 
ağıllı təbiət üçün hər bir məxluq tərəfindən öz təyinatına uyğunluğu saxlamaq, xəstə 
üçün sağlam bədəni saxlamaq kimi çox vacibdir.  

---

 
230 
Ona  görə  də  sənin  başına  gələnlərlə  razılaşmağın  lazımdır,  hətta  ən  acısı 
ilə.Çünki  belə  təsadüflərin  mənası  dünyanın  bütövlüyü  və  sağlamlığıdır.  Təbiət, 
Onun  ağlı  ilə  yaşayaraq,  ağıllı  hərəkət  edir  və  Ondan  gələn  hər  şey,  səhvsiz  olaraq 
birliyin qorunub saxlanmasına kömək edir". 
Filosof  dəyişikliklərdən,  metamorfozalardan  qorxmamağı  məsləhət  görür: 
"Doğrudanmı,  səni  dəyişikliklər  qorxudur?  Axı  heç  nə  dünyada  dəyişikliksiz  baş 
vermir. Ümumi təbiətin mahiyyəti dəyişiklikdir. Odunda dəyişiklik əmələ gətirmədən 
suyu  qızdırmaq  olmaz.  Qidalanma  qidanın  dəyişilməsi  baş  vermədən  mümkün 
deyildir.  Bütün  dünyanın  həyatı  dəyişilmədən  başqa  bir  şey  deyildir.  Anla  ki,  səni 
gözləyən dəyişilmə eynilə həmin mənaya malikdir, bu dəyişilmə cisimlərin öz təbiəti 
üçün  zəruridir.  Bircə  şeyə  diqqət yetirmək lazımdır ki, insanın həqiqi  təbiətinə  zidd 
olan nəsə edilməsin, hər şeydə Onun necə və nə vaxt göstərdiyi kimi hərəkət edilsin". 
İnsan  həyatında  yaxın  adama  qarşı  nifrət  və  qəzəbin  əbəs  olduğunu  qeyd 
edərək,  yazır  ki,  "Budaq  öz  kökündən  kəsildikdə,  bütöv  ağacdan  ayrılır.  Eləcə  də 
insan  başqası  ilə  nifaq  saldıqda,  həm  də  bütün  bəşəriyyətdən  ayrılır.  Lakin  budaq 
başqasının  əli  ilə  kəsilir,  insan  isə  özünün  yaxın  adamından,  nifrət  və  hiddəti  ilə 
uzaqlaşır,  yadlaşır.  Başa  düşmür  ki,  əslində  o,  bununla  özünü  bütün  bəşəriyyətdən 
ayırır". 
Mark  Avreli  xeyirxahlığı  qiymətli  daşlarla  müqayisə  edir:  "İnsanda 
xeyirxahlıq  özlüyündə  qiymətli  daş  xüsusiyyətinə  malikdir,  onunla  nə  baş 
verməsindən asılı olmayaraq, qiymətli daş daim öz təbii gözəlliyini saxlayır". 
Nervanın hakimiyyətə gəlməsindən Mark Avrelinin ölümünə qədər olan dövr 
Roma  tarixində  xüsusi  yer  tutur.  İngilis tarixçisi  Eduard  Gibbon yazmışdır:  "Dünya 
tarixinin  bəşəriyyətin  daha  xoşbəxt  olduğu  və  görünməmiş  qaydada  inkişaf  etdiyi 
dövrünü  müəyyən  etmək  lazım  gəlsə,  heç  bir  tərəddüdə  yol  vermədən  Domitsianın 
ölümündən  başlayıb  Kommodun  taxt-taca  çıxmasına  qədər  olan  dövrü  adlandırmaq 
olar".  Bu  zaman  məsafəsi  84  ilə  bərabər  olmaqla,  96-cı  ildən  180-ci  ilə  qədər  olan 
dövrü əhatə edir. 
180-192-ci  illərdə  hökmranlıq  etmiş  Kommod  isə  özündən  əvvəlki  gənc 
imperatorlar  olan  Kaliqula  və  Neron  kimi  səriştəsizlik,  şöhrətpərəstlik  və  şıltaqlıq 
nümayiş  etdirirdi.  Xoşbətlikdən  bacarıqlı  əyalət  valiləri  hesabına,  həmçinin  Dunay 
boyunca  məskunlaşmış  barbar  müttəfiqlərə  torpaq  verilməsi  və  əvəzində  onların 
orduda  hərbi  xidmət  keçməsi  hesabına  sərhədlər  toxunulmamış  qalırdı.  Lakin 
Kommod  Trans-Dunay  əyalətləri  barədəki  Mark  layihəsindən  imtina  etdi  və  özünü 
dövlət  işinə  deyil,  daha  çox  hissi  həzzlərə  və  xüsusən  də  Roma  arenasında 
şadlanmağa  həsr  etmək  yolunu  seçdi.  Bu  arenada  o,  sələfi  Neronun  aktyorluğu 
şəklində, özünü Roma Herkulesi kimi nümayiş etdirirdi. Senatı isə məcbur edirdi ki, 
rəsmi  qaydada  onu  allah  başçı  kimi  tanısın.  O,  bir  qayda  olaraq  ciddi  işləri  öz 
favoritlərinə  tapşırırdı.  Onların  ambitsiyaları  və  intriqaları  isə  qəsdlərə,  dövləti 
xəyanət  barədə  mühakimələrə,  müsadirələrə  və  rəhmsiz  qətllərə  aparıb  çıxarırdı. 
Kommodun  192-ci  ilin  son  günündə  öldürülməsi  onun  bədbəxtlik  gətirən 
hökmranlığına  son  qoydu  və  Antoninlər  də,  Yuli-Klavdilər  kimi  biabırçı  sonluğa 
gəlib çatdılar. Burada digər bir oxşar nəticə də təkrar olundu. Kommodun ölümündən 
sonra,  eynən  Neronun  intiharından  sonra  olduğu  kimi  bir  neçə  ildə  dörd  imperator 
dəyişdi. 

---