Телман Оруъов

 
235 
da Mark Avreli Antonin adlandırmışdı. O, faktiki olaraq ümumiyyətlə fərqli siyasət 
həyata  keçirirdi,  bu  siyasət  kobud,  zorakı,  həm  də  realist  olmaqla,  yeni  sosial 
siniflərə karyera yolunu açırdı.  
Senatın  nüfuzuna  laqeydlik  göstərdiyinə  görə  orada  olduqca  çox  sayda 
düşmənlərə malik idi. O, atlılara rəğbət bəsləyirdi, ordu isə, beləliklə atlı ordeninin 
istixanasına çevrildi və onun bütün diqqətini özünə cəlb etdi. Atlıların komandanlıq 
etdiyi  yeni  yaradılmış  üç  legion  hesabına  hazır  qüvvələrin  sayı  artdı.  Onlardan  biri, 
ikinci Parfiya legionu Roma yaxınlığında yerləşdirildi. Öz hakimiyyəti üçün orduya 
borclu  olduğunu,  lakin  onu  necə  öz  yerində  saxlamağı  bilən  Vespasiandan  fərqli 
olaraq,  Septimi  Sever  müstəsna  problemlərin  mövcudluğunu  nəzərə  alaraq,  hərbi 
monarxiyanın  bir  növünü  yaratmışdı.  Pretorian  kohortları  öz  dərəcələrini  iki  dəfə 
artırdılar.  Pretorian  mühafizəçiləri  imperial  mühafizəçilərə  çevrildilər.  Onların 
içərisində  isə  ən  vacib  element  Dunay  ordusunun  elitası  idi.  Senturionlar  və 
komissiyadan keçirilməmiş rütbələr tribunat əldə edə bilərdi və atlı zümrəsinə daxil 
ola  bilərdi.  Beləliklə,  misal  üçün,  İlliriya  kəndlisi  yüksək  vəzifə  tuta  bilirdi,  bu  isə 
"Sever inqilabının" ən əsas aspektlərindən biri idi. Legionerlərin maaşları artırıldı və 
onlara  daha  tez-tez  hədiyyələr  paylanırdı.  Generallar  əsasən  Suriyada  və  Afrikada 
torpaq alırdı. Əvvəllər Avqust tərəfindən icazə verilməyən qanuni evlənmək hüququ, 
demək olar ki, bütün əsgərlərə verildi. Kəndlilər arasından çıxan ordu artıq imtiyazlı 
kastaya  çevrilməyə  meyl  edirdi.  O,  oğlanlarına  da  "Əsgərlərlə  birgə  varlan!" 
məsləhətini vermişdi və ordunun əhəmiyyətinin getdikcə artdığını nəzərə alaraq, ona 
daha böyük imtiyazlar verirdi.  
Septimi Severin inzibati uğurları böyük əhəmiyyətə malik idi. O, şəhər prefekti 
hakimiyyətinin cizgilərini vermişdi. O, pretorian prefekturasını Papinian kimi birinci 
dərəcəli  hüquqşünaslara  etibar  etdi  və  o,  prokuratorların  sayını  artırdı.  Maliyyə 
vəzifələrinə  afrikalılar  və  şərqlilər  arasından,  idarəetmə  vəzifələrinə  isə  Dunay 
zabitləri sırasından adamlar seçilirdi.  
Bu dövrdə İtaliya nüfuzunu itirdi və özünü digər əyalətlər kimi asılı vəziyyətdə 
gördü. İnzibatçılıq, maaşlar, əsgərlərə hədiyyə verilməsi tədbirləri, həmçinin Romada 
plebeyləri  dəstəkləmək  və  tikinti  aparmaq  üçün  olan  xərclər  məsrəflərin 
yüksəlməsinə gətirib çıxardı və bu, imperatoru məcbur etdi ki, 194-cü ildə denarini 
devalvasiya  etsin.  Pulun  məzənnəsi  isə  əvvəllər  Antoninlər  tərəfindən  qoyulmuşdu. 
Lakin davam edən müsadirələr onun şəxsi sərvətini artırırdı. 
Severin  sosial  siyasəti  əyalətdən  gəlmiş  və  tərkibində  italyanların  faizini 
azaldan  şərqli-afrikalı  və  hətta  misirli  senatorlara  və  yüksələn  atlı  zümrəsinə  xoş 
gəlirdi.  Atlılar  hökmdar  şurasını  öz  hüquqşünasları  ilə  doldururdular.  Antoninlərin 
rəğbət bəslədiyi şəhərlər dövləti xidmətdə inzibatçılıq vasitəsi olmağa getdikcə daha 
çox ümid edirdilər. Varlı dekurionlar - munitsipal şuraların üzvləri maliyyə cəhətdən 
vergilərin yığılmasına cavabdeh idilər və bu məsələyə görə Misirin şəhərləri nəticədə 
munitsipal senata yiyələndilər.  
İmperiya  hakimiyyəti  prinsipatın  ideoloji  cəhətlərinə  əhəmiyyət  verməyərək, 
faktiki  olaraq  orduya  əsaslanırdı  və  öz  qanuniliyini  irsiyyətdə  axtarırdı.  Septimi 
Severin iki oğlu - Karakalla və Geta açıq varislər kimi əvvəlcə Sezar elan edildilər; 
birincinin  196-cı  ildə,  ikincinin  isə  198-ci  ildə  hakimiyyətə  gəlməsi  ilə  Septimi 
Severin hökmranlığının son üç ilində imperiya öz başında üç Avqusta malik oldu.  

---

 
236 
Septimi  Severin  böyük  oğlu  Karakalla  öz  kiçik  qardaşı  Getanı  öldürdükdən 
sonra,  211-ci  ildən  217-ci  ilə  qədər  hökmranlıq  etdi.  O,  öz  atasının karikaturası  idi: 
zorakı, maniakal, komplekslərlə dolu, üstəlik qəddar və davakar. Ancaq o, atlılardan 
və  hüquqşünaslardan  ibarət  olan  ətrafının  qarşısını  ala  bilmirdi.  Atası  ilə  birlikdə 
onlar  dövləti  idarə  etmişdilər  və  hətta  atasının  hərbi  və  bərabərləşdirmək  siyasətinə 
xeyli dərəcədə köməklik göstərmişdilər. Karakalla ordunun maaşlarını daha da artırdı 
və eyni zamanda bahalı tikinti proqramını həyata keçirməyə başladı. Bu hərəkəti ilə 
o, atasından ona qalan sərvəti qısa müddətdə tükətdi. O, senatorları məcbur edirdi ki, 
ağır təzminatlar versinlər. Vərəsə və qul vəziyyətindən azad olunma vergilərini ikiqat 
artırdı  və  bəzi  hallarda  qızıl  şəklində  təzminat  verilməsini  tələb  edirdi.  Beləliklə  o, 
şəhərin  orta  siniflərini  qarət  etdi.  İnfilyasiyanı  dayandırmaq  üçün  gümüş  dinarilər 
ucuzlaşdı.  O,  yeni  sikkə  yaratdı,  onun  da  real  dəyəri  Mark  Avreli  sikkəsinin 
dəyərində  olsa  da,  ancaq  rəsmi  dəyəri  ikiqat  artıq  müəyyən  edildi.  Elə  bir  şərait 
yarandı ki, monetarist qeyri-stabillik bir neçə vaxtdan sonra yenə təkrar olunacaqdı.  
212-ci  ildə  qəbul  edilən  məşhur  Antoniana  Mülki  Konstitusiyası  imperiyanın 
demək  olar  ki,  bütün  sakinlərinə  vətəndaşlıq  hüququ  verdi.  Bu  qanun  yalnız 
çoxaldılmış  papirusların  hesabına  bu  günə  gəlib  çıxmışdır  və  o  vaxtlar  bir  sıra 
mübahisələr  yaratmışdı.  İmperiyanın  hər  bir  sakini  o  vaxtdan  etibarən  ikili 
vətəndaşlıq  alırdı  -  Romanın  və  həmin  şəxsin  doğulduğu  şəhərin  vıətəndaşlığını. 
Vətəndaşlıq  statusu  öz  əhəmiyyətini  kiçildirdi  və  effektli  olmaq  üçün  bütün 
vətəndaşlar mütləq hökmdarın təbəələri sayılırdı. 
Elə bir ciddi hərbi keyfiyyətlərə malik olmasa da, Karakalla Böyük Aleksandrı 
özünə hami kimi qəbul etmişdi, ona böyük məftunluq göstərirdi və aktiv siyasətində 
onun  qaydasında  hərəkət  edirdi.  O,  Yuxarı  Dunayda  tevton  tayfalarına  qarşı  uğurla 
vuruşmuşdu, onların arasında alemanlar ilk dəfə idi ki, meydana çıxırdı. O, bir sıra 
hallarda  hərbi  əməliyyatları  ağıllı  qaydada  danışıqlar  aparılması  ilə  əvəz  edirdi, 
barbarlara  iri  subsidiya  və  sağlam  valyutada  pul  verirdi.  Belə  hərəkətləri  ilə  o, 
narazılıq yaradırdı. Öz köhnə və bir az əvvəlki qəhrəmanı Trayan kimi, həmçinin öz 
atası  tək  onun  ambitsiyası  Şərqdə  triumf  qazanmağa  istiqamətlənmişdi.  O, 
Ermənistana  müdaxilə  etmişdi,  şimali-qərbi  Mesopotamiyada  Osroeneni  anneksiya 
etmişdi,  buranı  əvvəllər  Septimi  Sever  tərəfindən  götürülmüş  hissəyə  birləşdirdi. 
217-ci ilin aprelində Dəclə üzərinə yürüş vaxtı, öz pretorian prefektlərindən biri olan 
Mark Opelli Makrinin göstərişi ilə öldürüldü.  
Makrin  əsgərlər  tərəfindən  imperator  kimi  qəbul  edildi.  Onlar  öz  sələfinin 
ölümündə  Makrinin  hansısa  rol  oynamasından  hali  deyildilər.  Senatorlar  həvəssiz 
olaraq  atlı  ordeninin  üzvünü  qəbul  etdilər.  Bütün  bunlara  baxmayaraq,  Makrin 
özünün mülayim və barışan adam olduğunu sübut etdi. Lakin sadə mülki adam kimi 
ordu ona nifrət edirdi və antik müəlliflər ona düşmən münasibəti bəsləyirdilər.  
O, parfiyalılarla şərəfsiz sülh bağladı, bu müqaviləyə görə böyük məbləğdə pul 
vermək  hesabına  Mesopotamiya  Romaya  qaldı.  Özünü  populyar  etmək  üçün  o, 
Karakalla vergi artımlarını ləğv etdi və hərbi xərcləri azaltdı. Tezliklə ona qarşı qəsd 
təşkil  edildi.  Septimi  Severin  iki  nəvə  qohumu  öz  anaları,  xüsusilə  də  nənələri 
tərəfindən  inandırıldı  ki,  onlar  imperial  hakimiyyətə  nail  olacaqlar.  Onlardan  biri, 
yaşca  böyük  olan  Bassian  Suriya  qoşunlarına  təqdim  edildi,  onlar  qızılla  satın 
alınmışdılar  və  218-ci  ilin  aprelində  o,  imperator  elan  edildi.  Bir  az  sonra  Makrin 

---