Телман Оруъов

 
241 
Britaniyada  qəbul  etməyə  hazır  idilər.  Postum  özünü  əvvəlcə  ölkənin  müdafiəsinə 
həsr etdi və nəticədə qanuni imperator hesab olundu. O, özünü Qallienin rəqibi kimi 
aparırdı, həm də onu məhv etmək üçün etdiyi cəhdlər heç bir nəticə vermədiyindən, 
Qallien ona dözməli oldu.  
Postum ölkəni mülayimliklə idarə edirdi və yaxşı Roma dəbinə uyğun olan əla 
sikkələr  buraxdı.  Lakin  o  da  öz  əsgərləri  tərəfindən  öldürüldü,  onun  varislərinin 
hökmranlığı isə 274-cü ilə qədər davam etdi.  
Şərqdəki sərhədlər isə Hadrian tərəfindən Fəratda qoyulmuşdu. Hələ Neronun 
dövründə,  romalılar  Ermənistan  çarları  üzərində  nəzarəti  əldə  etmişdilər, 
Karakallanın  dövründə  isə  onlar  Oskoeneni  və  Yuxarı  Mesopotamiyanı  anneksiya 
etdilər.  Parfiya  imperiyası  zəif  idi  və  bir  çox  hallarda  çətinliklərlə  üzləşirdi.  Lakin 
Sasanidlər  daha  təhlükəli  idilər.  241-ci  ildə  ambitsiyalı  təşkilatçı  və  dövlət  xadimi 
olan I Şapur taxt-taca çıxdı. Onun məqsədi İran torpaq sahiblərini bir xəttə düzməyə 
nail  olmaqla  və  zoroastrizm  dinini  himayə  etməklə  imperiyanı  birləşdirmək  idi.  O, 
həmçinin  manixeylərə  də  dözürdü,  xristianların  və  yəhudilərin  təqibinə  son  qoydu. 
Bu hərəkətləri ilə həmin icmaların rəğbətini qazandı. 252-ci ildə onun komandanlığı 
altında  olan  böyük  ordu  ilə  Şapur  Ermənistan  çarının  taxt-tacına  Artavazdı 
yerləşdirdi.  Mesopotamiyaya  hücum  edib  Nisibisi  tutdu.  256-cı  ildə  onun  irəliyə 
çıxmış qoşunu Kappadokiya və Suriyanı tutdu, Antioxu qarət etdi.  
Valerian 259-cu və ya 260-cı ildə əməliyyat vaxtı məhz Şapur tərəfindən əsir 
götürüldü.  Mesopotamiya  itirildi  və  Roma  Fərata  doğru  geri  atılmağa  məcbur  oldu. 
Kappadokiya,  Kilikiya  və  Suriya  yenə  də  qarət  edildi  və  Antioxda  marionet, 
imperator taxt-tacına oturduldu. Lakin bu qələbələr ötüb keçən idi. Kappadokiya və 
Kilikiyada  müdafiə  təşkil  olundu  və  Palmira  hökmdarı  Odenat  Şapuru 
təəccübləndirərək,  onun  arxasından  İrana  hücum  etdi.  Odenat  öz  mənafeyi  naminə 
hərəkət edirdi. O, persiyalılara qarşı vuruşmaqda davam edirdi. "Şahənşah" titulunu 
almışdı.  Romalılar  Şərqin  müdafiəsini  rəsmi  qaydada  ona  etibar  edirdilər,  bir  sözlə 
əyalətlərin  idarə  olunmasını  da  ona  vermişdilər.  Beləliklə,  Palmira  "çarlığı" 
Kilikiyadan  Ərəbistana  qədər  uzanırdı.  O,  Qallienlə  əlaqəsi  davam  edərkən  267-ci 
ildə  öldürüldü.  Onun  dul  qadını  Zenobiya  öz  ərinin  titullarını,  onların  oğlu  olan 
Vaballata  verdi.  Sonra  Qallienin  və  II  Klavdinin  ölümlərindən  faydalanmaq 
məqsədilə,  270-ci  ildə  Zenobiya  öz  qoşunları  ilə  Misirə  və  Kiçik  Asiyanın  bir 
hissəsinə  müdaxilə  etdi.  Bu  müdaxilə  Roma  ilə  əlaqələrin  qırılmasına  səbəb  oldu. 
271-ci  ildə  Vaballat  imperator  Sezar  Avqust  elan  edildi.  Şərq  əyalətlərinin  örtülü 
separatizmi,  heç  şübhəsiz  bəzi  kommersiya  faydaları  gətirməklə,  elə  bir  çətinlik 
olmadan Palmira ağalığını qəbul etməyə imkan verirdi. 272-ci ildə Avreli tərəfindən 
birlik bərpa edildi. Lakin Mesopotamiya itirildi və Fərat imperiyanın yeni sərhədinə 
çevrildi.  
Qallienin  hökmranlığının  sonunda  müdaxilələr  və  vətəndaş  müharibələri 
iqtisadi və sosial böhranın nə qədər ciddi olduğunu göstərdi. Bir çox regionlar viranə 
qoyulmuşdu, bir sıra mühüm şəhərlər qarət edilmiş və dağıdılmışdı. Şimali İtaliyada 
Qalliya  Tsizalpinin  özü  alemanlar  tərəfindən  darmadağın  edilmişdi.  Baş  verən 
dəyişikliklər  quruda  və  dənizdə  quldurluğu  artırmışdı.  Taun  xəstəliyi,  ordular 
tərəfindən  Şərqdən  gətirilərək  250-ci  və  270-ci  illər  arasındakı  iki  onillik  ərzində 
əraziləri viranə qoymuşdu. Bunlar əhalinin sayının azalmasına səbəb oldu, bunun nə 

---

 
242 
qədər  ciddi  olduğunu  qiymətləndirmək  də  mümkün  deyildi.  Bütünlükdə  imperiya 
dilənçi  vəziyyətinə  salınmışdı,  baxmayaraq  ki,  bir  sıra  əyalətlər,  Afrika,  Britaniya, 
Pannoniya, Asiya və Suriya kimiləri əsr boyu inkişaf etməkdə davam edirdi.  
Munitsipial  idarəetmə  atrofiyaya  uğramışdı,  şəhərlər  özünü  dar  divarların 
arxasında  gizlətmişdi.  Londondan  Vizantiuma  gedən  və  Boloniyadan,  Kölndən  və 
Dunaydan  keçən  baş  ticarət  yolu  nəinki  təhlükəsiz  deyildi,  hətta  çox  vaxt  keçilən 
deyildi. Şapurun gətirdiyi məğlubiyyətlər və Palmiranın hakimiyyətə iddiaları Şərqlə 
və  Uzaq  Şərqlə  karvan  ticarətinin  sürətini  yavaşıdırdı.  Ancaq  Qərbdə,  İspaniya  və 
Narbonna  ilə  İtaliya  arasındakı  kommersiya  fəal  qaydada  davam  edirdi.  Afrika 
Ostiya,  Roma,  Misir  və  Suriya  ilə  əlaqələrini  kəsmirdi.  Kənd  təsərrüfatı  və 
sənətkarlıq  məhsulları  təhlükəsizlik  olmaması  ucbatından,  hərbi  müsadirələrdən  və 
təzyiq göstərən inzibatçılıq sui-istifadələrindən əziyyət çəkirdi. İmperiya mühasirəyə 
alınmış istehkama bənzəyirdi.  
Kommoddan  sonrakı  imperatorlar,  hamıdan  əvvəl  Septimi  Sever  mövcud 
təhlükədən  hali  idi.  O,  maddi  resursları  müsadirə  edir,  adamları  dövlətə  xidmət 
göstərməyə  səfərbər  edirdi.  Munitsipallar  və  korporasiyalar  vergilərin  ağırlığından 
iflasa  uğrayırdı.  Liberalizm  barədəki  əvvəlki  imperiya  sisteminə  son  qoyulmuşdu. 
Sonrakı imperiya hərbi diktaturadan başqa bir şey deyildi.  
Senatorlar  nüfuzunu  itirmişdi,  beləliklə,  atlılar  aparıcı  sinif  olmuşdu.  Onlar 
dövlət inzibati idarəçiliyini tutmuşdular. Mühüm idarələrə başçılıq edirdilər, maliyyə 
və  vergilərə  isə  nəzarəti  həyata  keçirirdilər.  III  əsr  ərzində  ordu  imperiyanın 
barbarlara qarşı dayağı olmaqla imperial hakimiyyətin qoruyucusu və sosial irəliləyiş 
üçün mexanizm idi.  
II  Klavdinin  gözlənilməz  ölümündən  sonra  imperiya  270-ci  ildən  284-cü 
ilədək bir sıra "İlliriyalı" imperatorlar tərəfindən idarə olundu. Onlar yaxşı generallar 
olmaqla  yanaşı,  fərasətli  yollarla  tarazlığı  bərpa  etməyə  çalışırdılar.  Onlardan  ən 
görkəmlisi  Avrelian  idi,  onun  ləqəbi  "Əli  silahda  olan"  idi.  Onun  birinci  vəzifəsi 
İtaliyanın  şimalında  tez-tez  təkrar  olunan  german  müdaxiləsinin  qarşısını  almaq  və 
onu  geri  atmaq  idi.  O,  ilk  dəfə  Alp  əyalətlərinə  və  Şimali  İtaliyaya  müdaxilə  etmiş 
alemanlar  və  yutunqilər  üzərində  çətinliklə  qələbə  qazanmışdı.  O,  panikanı 
yatırtmaqla  Roma  sakinlərinin  sevincinə  səbəb  olmuşdu,  şəhərin  ətrafına  Avrelian 
səddi adlanan hasar tikməyə başlamışdı. Palmiraya yürüş etməmişdən əvvəl, Dunay 
əyalətlərindən  keçərkən,  Dakiyanı  nizamlı  qaydada  evakuasiya  etməyi  qərara  aldı. 
Bura  Qallien  dövründən  barbarların  işğal  etdiyi  müdafiə  olunmayan  region  idi. 
Şərqdə  isə  o,  Zenobiya  qoşunlarına  asanlıqla  qalib  gəldi  və  272-ci  ildə  Palmiranı 
tutdu.  Bir  az  sonra,  varlı  tacirlərin  təhriki  ilə  Misirdə  üsyan  qalxdı.  Bu  tacirlər, 
əhalinin  əksər  hissəsi  kimi  Palmira  çariçasının  tərəfdarları  idi.  Buna  cavab  olaraq, 
Avrelian ikinci kampaniya başladı. Palmiranı və tabe olan Aleksandriyanı qarət etdi. 
Böyük karvan şəhərinin viranə qoyulması ilə birlikdə, bu bədbəxtliklər Şərqdə Roma 
ticarətini  xeyli  geri  atdı.  O,  həmçinin  dövlətdə  intizamı  bərpa  etdi,  inflyasiyanı 
dayandırmağa cəhd etdi.  
Onun  varisi  ilk  dəfə  olaraq  senat  tərəfindən  seçildi,  burada  ordunun  tələbi  və 
iradı  olmadan  keçinilmədi.  Lakin  yaşlı  senator  olan  Tatsit  yalnız  bir  neçə  ay 
hökmranlıq etdi. Ondan sonra digər İlliriya generalı Prob istehkamlanmış imperiyanı 
vərəsə  kimi  qəbul  etdi.  O,  Palmirada  çətin  döyüş  aparmağa  məcbur  oldu.  Bu  ciddi 

---