Телман Оруъов

 
239 
SİYASİ XAOS VƏ İMPERİYANIN PARÇALANMASI DÖVRÜ 
 
Sever Aleksandrın ölümündən II Klavdi Qotikə qədər olan dövr uzurpatorlarla 
və barbar müdaxilələri ilə əlamətdardır. Germanlara qarşı cəsarətlə döyüşmüş, lakin 
senata  və  təhsil  görmüş  kübarlara  qarşı  düşmənçilik  nümayiş  etdirən  frakiyalı 
Maksimindən  sonra,  Afrikanın  varlı  torpaq  sahiblərinin  qiyamı  nəticəsində 
Qordianlar  hakimiyyətə  gəldi.  Əvvəlcə  mülki  imperatorlar  olan  Papien  və  Balbin 
birlikdə  taxt-taca  çıxdılar.  Sonra  III  Qordian  adlı  gənc,  öz  qayınatası,  pretorian 
prefekti  olan  Timesiyə  arxalanaraq  imperator  oldu.  O,  öz  əsgərləri  tərəfindən 
öldürüldü. Persiyalılara qarşı kampaniya vaxtı onun yerini əvvəlcə Ərəb Filip, sonra 
isə Detsi tutdu. Onların hər ikisi ordunun nümayəndəsi idi. Detsi Roma ənənələrini 
bərpa  etməyə  cəhd  etdi  və  xristianları  təqib  etdi.  Lakin  251-ci  ildə  Qara  dəniz 
yaxınlığındakı  döyüşdə  qotlar  tərəfindən  öldürüldü.  253-cü  ildən  268-ci  ilədək  iki 
Roma  senatoru  -  Valerian  və  onun  oğlu  Qallien  hökmranlıq  etdi.  İqtisadi  qeyri-
sabitlik, imperator hakimiyyətinin böhranı ilə daha da dərinləşirdi. İmperatorlar çox 
tez-tez  dəyişilirdi,  taxt-taca  çoxlu  iddiaçıların  meydana  gəlməsi,  onların  arasında 
hakimiyyət üstündə kəskin mübarizəyə səbəb olurdu. Bütünlükdə isə bunların hamısı 
imperiyanın zəifləməsinə gətirib çıxarırdı və nəticədə imperiya eroziyaya uğrayırdı, 
parçalanırdı, tədricən dağılırdı.  
256-cı  ildə  imperator  Valerian  tərəfindən  edam  edilmiş,  xristian  icmasının 
yepiskopu Kiprian yazırdı ki, quldurlar yolları tutmuş, dəniz quldurları tərəfindən isə 
dənizlər bağlanmışdır. Hər yerdə müharibədir, hərbi düşərgələrdir, qanlı dəhşətlərdir. 
Bütün dünya, qarşılıqlı qaydada tökülən qanlarla suvarılır və insan qətli, yalnız ayrı-
ayrı adamlar tərəfindən həyata keçirildikdə cinayət hesab olunur, əgər bu açıq şəkildə 
həyata  keçirilirsə  igidlik  adlanır.  Xətalara  görə  cəzasızlıq,  təsirsizliyə  görə  deyil, 
cinayətin  dəhşəti  ilə  təmin  edilir.  Cinayəti  nəinki  edirlər,  həm  də  onu  etməyi 
öyrənirlər. Cinayət qanunlar qarşısında baş verir, hüquqlar tapdalanır. Hətta müdafiə 
olunmalı  yerdə  belə,  təqsirsizlik  qorunmur.  Bir  insan  bədəninə,  onun  orqanlarının 
sayından çox cəza tətbiq edilir. Hakimlər hökmləri ilə alver edirlər. Kim ki cinayətin 
qarşısını almalıdır, o, özü cinayət edir, günahsız müttəhimi məhv etmək üçün hakim 
özü də günahkar olur. Qanun qarşısında heç bir qorxu yoxdur. Nə satıla bilirsə, o da 
qorxu təlqin edir. 
Valerian xristianların təqibini canlandırdı, lakin məhvedici kampaniya vaxtı o, 
persiyalılar tərəfindən əsir götürüldü və elə əsirlikdə də 260-cı ildə öldü. Onun oğlu 
sonra təkbaşına hökmranlıq etdi. Çox sayda müdaxilələrlə və bir neçə uzurpatorlarla 
qarşılaşdı. Qallien daim Reyn və Dunay arasında hərəkət edirdi. 262-ci ildə Milanda, 
267-ci  ildə  Nestusda  parlaq  qələbə  çalmışdı.  Lakin  Pannoniya  ordusu  ona  qarşı  bir 
neçə  rəqib  qaldırmışdı.  Başı  qalları  himayə  etmək  üçün  franklara  və  alemanlara  və 
Şərqi  himayə  etmək  üçün  isə  persiyalılara  qarşı  mübarizəyə  çox  qarışdığından  o, 
proterian  prefekti  Mark  Kassian  Postumun  başçılığı  altında  Qalliya  imperiyasının, 
Odenatın başçılığı altında Palmira çarlığının formalaşmasına dözməli oldu.  
Qallienin  bəzi  islahatları  gələcəkdən  xəbər  verirdi.  Senatorlar  praktiki  olaraq 
ordudan  xaric  edildilər.  Atlılar  komandanlığın  və  əyalət  canişinliyinin  əksəriyyətini 
ələ  keçirdilər.  Ordunun  təşkilinə  gəldikdə  yeni  ordu  korpusları,  xüsusilə  də  güclü 
süvari  dəstəsi  yaradıldı.  Atasının  ölüm  xəbəri  münasibətilə  o,  xristianların  təqibinə 

---

 
240 
son qoydu, yeni dinlə mübarizəni intellektual müstəviyə keçirdi, ideya mübarizəsinə 
yol açdı.  
Bu  tədbirlərinin  sonu  kimi  o,  qədim  yunan  kultlarına  vuruldu.  Ümumilikdə 
həmin təşəbbüslər, xüsusən vətənpərvər senatorlar və Pannoniya generalları arasında 
onun düşmənlərinin sayını artırdı.  
Qallien  Milanda  olanda  uzurpator  Avreol  onu  mühasirəyə  aldı,  bu  vaxt  o, 
özünün  qərargah  başçısı  tərəfindən  öldürüldü.  Həmin  adam  268-ci  ildə  özünü  II 
Klavdi  elan  etdi  və  İlliriya  imperatorlarından  birincisi  oldu.  Yeni  imperator 
alemanlara  qarşı  Qarda  gölü  üstündəki  döyüşdə  böyük  qələbə  çaldı  və  269-cu  ildə 
Naissdə  qotları  darmadağın  etdi.  Lakin  o,  270-ci  ildə  taun  xəstəliyindən  öldü.  Bu 
fəlakətli  dövr  imperiyanın  bir  qüsuruna  -  hakimiyyətə  yüksəlmənin  qanuni 
prinsiplərinin  olmamasına  və  ordunun  siyasətdə  ağalıq  etməsinə  işıq  saldı.  Güclü 
prinsipat  yaratmış  quruluşlar  zəiflədi  və  imperiya  bu  vaxt  dərin  islahatlara  ehtiyac 
hiss  edirdi.  Lakin  bu  islahatları  həyata  keçirmək  üçün  də  imperiyanın  özü  çox  zəif 
idi.  
Barbar  müdaxilələri  də  getdikcə  fasilə  vermirdi.  Qotlar  şərqi  germanlar  olub, 
indiki  İsveçdən  gəlmişdi  və  onlar  da  vandalların,  burqundiyalıların  arxasınca 
getdilər.  Onların  cənuba,  Qara  dənizə  tərəf  yürüşləri  markomanları,  kvadiləri, 
sarmatları Mark Avreli dövründə mövcud olan Roma sərhədlərinin içərisinə atmışdı. 
Onlar  238-ci ildə Qara dəniz  üstündəki yunan şəhərlərinə hücum  etmişdilər. 253-cü 
ildən başlayaraq Krım qotları və herulilər meydana çıxdı, onlar Qara dəniz və Egey 
dənizi  sahillərini,  xüsusən  də  bir  sıra  yunan  şəhərlərini  qarət  etdilər.  267-ci  ildə 
tarixçi  Deksippin  təşkil  etdiyi  möhkəm  müdafiəyə  baxmayaraq,  Afina  tutuldu  və 
qarət edildi.  
Lakin Dunayın orta axınındakı ölkələr bu vaxtadək markomanların, kvadilərin, 
sarmatların  və  azad  Dakiya  karpilərinin  təzyiqi  altında  idi.  İnadkar  müqavimətə 
cavab  olaraq  Dakiya  tədricən  qarət  edildi.  Valerian  əsir  götürüldükdə,  Pannoniyada 
ciddi təhlükə yarandı.  
Qərbdə müdaxilələr xüsusi zorakılıqla müşayiət olunurdu. Germanlar və qallar 
Şimal dənizi sahilində birləşmiş frank tayfaları tərəfindən, Orta və Yuxarı Reyndə isə 
alemanlar  tərəfindən  geri  oturdulmuşdular.  Ağır  vəziyyətdə  döyüşən  Qallien 
qoşunları  öz  müdafiələrini  Mayntsın  və  Kölnün  ətrafında  mərkəzləşdirmişdilər. 
Lakin  Pannoniyadakı  uzurpatorlar  onların  bir  nəticə  əldə  etmələrinə  imkan 
vermədilər.  259-260-cı  illərdə  alemanlar  artıq  romalıların  itirdiyi  Qara  meşə 
ətrafındakı  ərazidən  keçərək  gəldilər.  Alemanların  bir  çoxu  İtaliyaya  girmək  üçün 
Alp  keçidlərinin  böyrü  ilə  hərəkət  etmişdilər.  Digərləri  qallara  hücum  etmişdilər, 
ölkənin  şərq  hissəsini  viranəyə  döndərmişdilər.  Onlar  Roma  vadisindən  keçərək 
Aralıq dənizinə çıxdılar, bəzi dəstələr hətta İspaniyaya girmək üçün hərəkət etdilər. 
Burada  onlar  franklara  qoşuldular  -  onların  çoxu  gəmilərdə  Şimal  dənizindən 
gəlmişdilər, - buna qədər isə Qalliyanın qərb sahillərini qarət etmişdilər. Onlar böyük 
çaylarla üzərək İspaniyaya çatdılar və sonra Cəbbəlütariq boğazını keçib Mavritaniya 
Tingitanasına doğru irəlilədilər.  
Qallien  aldanaraq  özü  qallara  inandı,  gənc  oğlu  Solonini  isə  Postuma  etibar 
etdi.  Axırıncı  Solonini  öldürdükdən  sonra  özünü  imperator  elan  etdi.  Bir  sıra  hərbi 
müdaxilələr  xalqı  elə  qorxutmuşdu  ki,  onlar  yeni  imperatoru,  hətta  İspaniyada  və 

---