Телман Оруъов

 
231 
Roma  imperiyası  bizim  eranın  14-cü  ilindən  180-ci  ilə  -  Mark    Avrelinin 
ölümünə  qədər  daha  çox  dinc  şəraitdə  yaşayırdı  və  bu  dövrdə  qədim  Aralıq  dənizi 
dünyası  fəaliyyət  göstərirdi.  Yeni  eranın  ilk  əsrinin  hökmdarları  bəlkə  Vespasian  
müstəsna olmaqla, Avqust kompromissini təkrar etməyə qabil deyildilər. Bəziləri isə, 
o  cümlədən  Qay  Kaliqula,  Neron  və  Domitsian    qərəzkarlıqlarına  və  saraylarındakı 
arası kəsilməyən yaltaqlığa görə açıq despotizm yolunu tutmuşdular. 
Bu  biabırçı  hala  yalnız  Trayandan  Mark  Avreliyə  qədər  olan  "nəcib 
imperatorların" hakimiyyəti dövründə 98-180-ci illərdə son qoyuldu. Bu hökmdarlar 
adamlarla nəzakətli davranırdılar. "Nəcib imperatorların" axırıncısı olan Mark Avreli 
isə  ağılsızcasına  öz  oğlu  Kommodu  taxt-taca  varis  etdi.  Həmin  imperatorların 
dövründə  senatın  tərkibində  bəzi  dəyişikliklər  baş  verdi.  Hadrianın  dövründən  isə 
senatın  demək  olar  ki,  yarısı  əyalət  mənşəli  olan  adamlar  idi.  Trayanın  dövründə 
şərqlilər senat üzvü oldular, afrikalılar isə bu hüquqa Antonin Piyin dövründə malik 
oldular.  Roma  vətəndaşlığının  coğrafiyası  da  xeyli  genişlənmişdi,  baxmayaraq  ki, 
212-ci  ilə  qədər  hələ  imperiyanın  bütün  azad  sakinləri  faktiki  olaraq  vətəndaş  ola 
bilməzdilər.  
"Roman  sülhünə"  baxmayaraq  romalılar  heç  vaxt  İudeyada  yəhudilərin  siyasi 
ümidləri  və  dini  adətləri  üçün  modus  vivendi  -  mövcudluq  qaydası  yarada 
bilməmişdilər.  66-cı  ildəki  böyük  qiyamdan  70-ci  ildəki  məbədin  dağıdılmasına 
qədər  olan  hadisələr,  132-135-ci  illərdəki  ağır  mübarizə  Yerusəlimdə  yəhudi 
sakinliyinə imperiya qadağası qoyulmasına gətirib çıxarmışdı.  
Bu  dövrü  şöhrətləndirən  adamlardan  biri  dahi  bioqrafiya  tarixçisi  və  yazıçısı, 
mənşəcə yunan olan Plutarx (46-120-ci illər) idi. İmperiyanın vətəndaşı kimi qəbul 
edilən  tarixçi  Yunanıstanın  və  Romanın  çox  sayda  görkəmli  şəxsiyyətlərinin 
bioqrafiyasına qələmə almışdır, bu əsərlərin tarixi, fəlsəfi və bədii dəyəri iki min ilə 
qədər  olan  müddət  ərzində  nəinki  azalmamışdır,  əksinə  antik  dövrü 
qiymətləndirməkdə əvəz edilməz mənbə rolunu oynayır. Bundan başqa o, çox sayda 
etik  və  digər  mövzularda  traktatlar  yazmışdır.  Tarixçi,  vifiniyalı  Arrian  Böyük 
Aleksandrın müharibələrini təsvir edən "Anabasis" əsərini yazmışdı.  Aleksandriyalı 
Appian isə Romanın apardığı müharibələri 24 kitablıq əsərində təsvir etmişdi. Mark 
Avrelinin  yazdığı  "Düşüncələr"  əsəri  də  dövr  barədə  yaxşı  təsəvvür  yaradır.  Lakin 
imperatorun  həqiqətən  bu  əsərinin  müəllifi  olmasına  müəyyən  şübhələr  vardır. 
Neronun  müəllimi  olan  Anney  Seneka  (m.ə.  5  -  b.e.  65-ci  illər)  təkcə  qabiliyyətli 
dövlət  xadimi  kimi  deyil,  böyük  filosof  kimi  şöhrət  tapmışdı.  Əgər  Avqust  dövrü 
ədəbiyyatı Vergili, Horatsi və Ovidi kimi  dühalar bəxş etmişdisə, ondan sonra gələn 
Sezarların dövründə mövcud olan eybəcərliklərə cavab olaraq Seneka özünün yüksək 
ləyaqətləri vəsf edən "Əxlaq esselərini" yaratmışdı. Yaşadığı dünyanın dəyişilməyən 
kədərliliyini  Seneka  bu  naləyə  bənzəyən  sözlərdə  cəmləşdirmişdi:  "İnan  mənə, 
ölümün həqiqətən labüd olmasında böyük xoşbəxtlik vardır". 
Şair Lukan (39-65-ci illər) Sezarla Pompey arasındakı  müharibəni "Vətəndaş 
müharibəsi"  əsərində  qələmə  almışdı.  Yazıçı  Petroni  (34-62-ci  illər)  "Satirikon"u, 
Böyük  Plini  (23-79-cu  illər)  özünün  geniş  "Təbiət  tarixi"  əsərini  yazmışdı.  Böyük 
Plini  Messina  donanma  komandiri  olduğu  üçün  Vezuvi  dağındakı  vulkan 
püskürməsini  elmi  cəhətdən  müşahidə  etdikdə,  zəhərli  qazlardan  boğulub  ölmüşdü. 
Plutarx kimi bu dövrdə yaradan bir çox yazıçılar əslən romalı deyildilər. Seneka  və 

---

 
232 
Lukan ispan idilər, Favorini Qalliyadan, Apuley Afrikadan gəlmişdi. Mark Avrelinin 
müəllimi  və  natiq  olan  Fronto  və  ilkin  xristian  latın  yazıçıları  Minutsi  Feliks  və 
Tertullian da Afrikadan idilər. 
Latın ədəbiyyatı Antoninlərin hakimiyyəti müddətində özünün "gümüş dövrü" 
ilə  fərəhlənirdi.  Böyük  müəlliflərin  əksəriyyəti:  Tatsit,  Yuvenal  və  Kiçik  Plini 
Domitsian  dövründə  yaradıcılıqlarına  başladılar.  Onların  heç  bir  varisi  yox  idi. 
Tatsitdən sonra Roma tarixi kiçilərək, tərcümeyi-hallara keçdi. Yalnız xeyli sonra IV 
əsrdə  tarix  elmi  latın  dilində  yazan  yunan  yazıçısı  Ammian  Martselliklə  yenidən 
inkişaf etməyə başladı. Yüksək səviyyəyə çatan satira Yuvenalla başa çatdı. Çalışqan 
ritorik və Trayana həsr olunmuş panegirik əsərin müəllifi olan Kiçik Pliniyə afrikalı 
Mark  Fronto  varis  oldu.  Fronto  özü  isə  Mark  Avrelinin  müəllimi  idi.  Digər  afrikalı 
Apuley daha orijinal olmaqla, görkəmli ritorik alim və satirik yazıçı idi.  
II əsr ərzində yunan renessansı baş verdi. Hər yerdə ikinci dəfə meydana gələn 
sofist  məktəbləri  baş  qaldırmışdı.  Bu  məktəb  ritorikada,  tarixdə,  fəlsəfədə  və  hətta 
elmdə, bilik sahələrində güclü təsirə malik idi. Ritorika məktəblərinə Vespasiandan 
başlayaraq  Mark  Avreliyədək  imperatorların  özü  himayə  edir  və  onlara  maddi 
yardım  göstərirdi.  Elm  sahələrinə  gəldikdə  riyaziyyat  Gerasadan  olan  Nikomakla, 
təbabət  Perqamdan  olan  Qalenlə,  astronomiya  Aleksandriyalı  Ptolomeylə  təmsil 
olunurdu.  Hüquq  isə  yalnız  Roma  elmi  olaraq  qalırdı.  Antoninlər  dövründə  bu  elm 
Yulian  və  Qay  tərəfindən,  III  əsrdə  isə  üç  yunan  alimi:  Papinian,  Ulpian  və 
Modestinlə  təmsil  olunurdu.  Bu  dövrdə  dəbə  düşmüş  tərcümeyi-halları  yazanlar  isə 
Plutarx və Lutsian idi. 
Öz  imperatorluqları  dövründə  Vespasian  və  onun  oğlu  Tit  65  min  yerlik 
Kolizeyi  tikdirmişdilər.  Memar  Apollodor  yeni  Trayan  Forumunu  tikmişdi. 
İmperator  Hadrianın  dövründə  Panteon  indiki  ölçüsündə  yenidən  tikilmişdi. 
İndiyədək salamat qalmış Trayan sütunu onun dakiyalılarla müharibəsini təsvir edən 
relyeflərlə bəzədilmişdi.  
Roma imperiyası 2-ci əsrdə özünün ən geniş ərazisinə sahib oldu. Əgər 1 əsrdə 
bu  dövlətə  17-ci  ildə  Kappadokiya  ərazisi,  40-45-ci  illərdə  Mavritaniya,  43-cü  ildə 
Britaniya  və  46-cı  ildə  Frakiya  əlavə  olunmuşdusa,  2  əsrin  başlanğıcında  Trayanın 
imperatorluğu  dövründə  (98-117-ci  illərdə)  daklarla  və  Parfiya  çarlığı  ilə  aparılan 
qalibiyyətli  müharibələr  nəticəsində  106-cı  ildə  Dakiya  və  Ərəbistan,  114-cü  ildə 
Ermənistan,  115-ci  ildə  Mesopotamiya  və  Assuriya  imperiyanın  ərazisinə  daxil 
edildi.  Lakin  Ermənistan,  Mesopotamiya  və  Assuriya  sonralar  Trayanın  varisi 
Hadrianın  vaxtında  yerli  əhalinin  üsyanları  nəticəsində  117-138-ci  illərdə 
imperiyadan  ayrıldılar.  Sayı  artan  bu  əyalətlər  əsasən  quldarlıq  münasibətlərinin 
yayılması hesabına iqtisadiyyatını inkişaf etdirirdi.  
Bu  dövrdə  bazarla  əlaqəsi  olan  və  qul  əməyindən  məhsuldar  istifadə  edən 
villalar  daha  yaxşı  rentabelliliklə  işləyirdi.  Bu  villaların  sahibləri  isə  əsasən 
şəhərlərin vətəndaşları idi. Bundan başqa bu dövrdə dəniz və quru yollarının qaydaya 
salınması,  böyük  müharibələrin  dayandırılması,  valilər  üzərində  nəzarət  qoyulması 
kənd  təsərrüfatının,  sənətkarlığın  və  ticarətin  inkişafına,  Roma  həyat  tərzinin  və 
mədəniyyətinin yayılmasına şərait yaratmışdı. Lakin geridə qalan vilayətlər də var idi 
ki,  onlar  əsasən  kənd  icmalarından  ibarət  idi.  Ona  görə  də  bəzi  imperiya  əyalətləri 
inkişaf edəndə, digərləri tənəzzül dövrü keçirirdi.  

---