Телман Оруъов

 
225 
Sezar  qoydu.  Lakin  bu  adam,  bir  az  sonra  öldü.  Ona  görə  də  Hadrian  138-ci  ildə 
varlı,  öz  oğlu  olmayan,  51yaşlı  senator  Tit  Avreli  Antonini  seçdi.  Lakin  sülalənin 
bünövrəsini  qoyduğunu  göstərmək  üçün,  o,  Antoninə  məsləhət  gördü  ki,  iki  gənci 
varisliyə  götürsün.  Onlardan  birinin  16,  digərinin  7  yaşı  var  idi.  Onlar  sonralar 
tarixdə Mark Avreli, o, Antoninin arvadının qohum idi və Lutsi Ver, bu uşaq isə Eli 
Sezarın oğlu idi, kimi tanındı. Bundan az sonra tezliklə Hadrian öldü. Antonin onu 
əvəz etdi və mərhumun ilahiləşdirilməsini həvəssiz olaraq Senata təklif etdi. Ancaq 
bu  təklifinin  mükafatı  kimi,  övlad  ehtiramının  nişanəsi  olaraq  Antoninə,  həmin 
mənanı verən Piy konqomeni qazandırdı.  
Antonin  Piy  138-161-ci  illərdə  hökmranlıq  etməklə,  Roma  imperiyasının  ən 
yaxşı kosmopolit imperatoru hesab olunur. O, özü qall mənşəli idi. Arvadı isə ispan 
mənşəli  idi.  Çoxları  onun  hökmranlığını  tam  inkişaf  dövrü  hesab  edirdi.  Onun 
başçılıq  etdiyi  imperiya,  o  dövrün  yazıçısı  Eli  Aristid  tərəfindən  bol  tərifə  layiq 
görülmüşdü.  
Hadriandan  fərqli  olaraq  Antonin  paytaxtdan  kənara  az  səfər  edirdi.  O, 
İtaliyada  qalırdı.  Burada  o,  148-ci  ildə  Romanın  900  illik  yubileyini  bayram  etdi. 
Printseps və senatın bir-birinə münasibəti əla qaydada idi və üzərində "tranquillitas  
et  concordia"  ("Sakitlik  və  razılıq")  sözləri  olan  pul  sikkəsi  Antoninin  idarəetmə 
prinsipini  yaxşı  ifadə  edirdi.  Sərhəd  ərazilərində  -  Britaniyada,  Dakiyada, 
Mavritaniyada, Misirdə, Palestinada və digər yerlərdə həmlələr və qiyamlar təhlükəli 
simptomlar  kimi  görünürdü.  Antonin  ağıllı  tərpənərək  Dakiyada,  Reynlandda  və 
Britaniyada Hadrian sərhədlərini qabağa çəkmişdi.  
161-ci ildə Mark Avreli ilahiləşdirilmiş Antonini əvəz etdi. 121-ci ildə anadan 
olanda onun adı Mark Anni Ver idi. Onun ata babası artıq iki dəfə konsul və şəhərin 
prefekti  olmuşdu.  Axırıncı  vəzifə  senator  karyerasının  tacı  hesab  olunurdu.  Onun 
atasının  bacısı  artıq  qarşıdakı  illərdə  imperator  olacaq  adama  ərə  getmişdi  və  bu 
imperator  öldükdən  sonra  özü  onu  taxt-tacda  əvəz  edəcəkdi.  Onun  ana  babası  isə 
Roma taleyinin ən böyük hissəsinin varislərindən biri idi. Beləliklə, Mark yeni Roma 
dairələrinin ən görkəmli ailələrinin bir neçəsi ilə bağlı idi. Onlar öz sosial və siyasi 
qüdrətlərini  Flavian  imperatorları  dövründə  (69-96-cı  illər)  möhkəmləndirmişdi. 
Uşaq olarkən Marka, beləliklə açıq şəkildə sosial fərqliliyinə görə hörmət olunurdu. 
Onun  taxt-taca  çıxması  isə  bir  az  möcüzə  olaraq  qaldı.  136-cı  ildə  Hadrian 
müəmmalı şəkildə Lutsi Seyoni Kommodu mahiyyətcə özünün varisi elan etdi. Elə 
həmin  il  gənc  Mark,  Kommodun  qızına  nişanlandı.  Lakin  sonralar  Hadrianın 
ölümündən  sonra  bu  nişanlanma  ləğv  edildi.  138-ci  ilin  əvvəlində  Kommod  öldü. 
Hadrian  o  vaxtlar  Tit  Avreli  Antonini  (bu  adam  Markın  bibisinin  əri  idi)  imperator 
Antonin Piy kimi varisliyə götürdü və həm də belə bir qayda qoydu ki, Antonin iki 
gənc oğlanı özünə oğulluğa götürəcəkdir. Bu gənclərdən biri Kommodun oğlu, digəri 
isə Mark idi, sonuncunun adı dəyişilərək Mark Eli Avreli Ver oldu. Mark beləliklə 
17 yaşına çatmamış gələcəyin birgə imperatoru kimi tanınmağa başladı. Bu vəzifəni 
icra etməyi isə 40 yaşı tamam olana qədər gözlədi. Belə düşünürdülər ki, Hadrian öz 
ağlında  Kommodu  və  Antonin  Piyi,  sadəcə  olaraq  bu  iki  gəncdən  birinin  "yerini 
qızdırmaq" üçün seçmişdi.  
Markın,  Antoninin  rəhbərliyi  altında  uzun  illər  davam  edən  şagirdliyi,  onun 
müəllimi Fronto ilə məktublaşmasında öz ifadəsini tapır.  

---

 
226 
Mark bacarıqlı, mərd və ciddi düşünən adam idi. O, stoik məktəbinin mühüm 
əxlaqi  filosofu  olan,  keçmiş  qul  və  dindar  Epiktetin  "söhbətlərini"  həvəslə 
öyrənmişdi. Bu fəlsəfədə Mark özünün başlıca intellektual marağını və ruhi qidasını 
tapmışdı.  
Roma  tarixində  Platonun  arzuladığı  bir  hadisə  baş  vermişdi.  İmperatorluğa 
mütəfəkkir gəlmişdi. Mark Avrelini "taxt-tacda olan filosof" adlandırırdılar.  
Mark 140-cı, 145-ci və 161-ci illərdə konsul oldu. 145-ci ildə o, öz bibisi qızı, 
həm  də  imperatorun  qızı  olan  Anna  Qaleriya  Faustinaya  evləndi  və  147-ci  ildə 
imperatorluğun başlıca rəsmi səlahiyyətləri kimi imperium və tribunica rotestas aldı. 
Həmin  vaxtdan  o,  kiçik  həm  imperator  idi,  Antoninin  konsul  göstərişlərinə  və  əsas 
qərarlarına  şərik  idi.  Ondan  on  yaş  kiçik  olan  götürmə  qardaşı  da  elə  həmin  vaxt 
rəsmi dairələrə daxil oldu.  
Mark  konstitusional  səlahiyyətlərə  yiyələnməklə,  avtomatik  olaraq  bütöv 
imperator  roluna  girməyə  doğru  addım  atdı  və  o  vaxtdan  onun  adı  imperator  Sezar 
Mark  Avreli  Antonin  Avqust  oldu.  Onun  özünün  təklifinə  görə,  həm  də  Hadrianın 
vəsiyyətinə hörmət əlaməti olaraq, götürmə qardaşı Lutsi Ver də onunla birlikdə tam 
həmimperator  oldu.  Roma  imperiyası  öz  tarixində  ilk  dəfə  olaraq  formal  bərabər 
konstitusional  statusu  və  səlahiyyətləri  olan  iki  qoşa  imperatora  malik  idi.  Verin 
səriştəli olması özünü büruzə vermədiyindən, burada onun qısqanclıq göstərməsi də 
ağılsız  bir  iş  olardı.  Xoşbəxtlikdən,  Ver  qərar  verməyi  Markın  öhdəsinə  buraxdı. 
Markın  fəaliyyəti  bir  mühüm  səbəbə  görə  təhlükəli  idi.  Bu,  imperiya  birliyindən 
xeyli  uzaqlaşan  bir  addım  atmaqla,  imperiyanın  bütünlüklə  yunan  və  latın  dilli 
hissələrə  bölünməsindən  xəbər  verirdi.  Bu  dövrdə  həm  də  sərhədlərdə  barbarların 
qorxulu  həmlələri  başlandı,  bunlar  sonralar  imperiyanın  parçalanmasına  gətirib 
çıxaran cəhdlər kimi qiymətləndirildi.  
Markın  daha  çox  yaxın  olduğu  sahə  hüquq  idi.  Bir  sıra  tədbirlər  və  hüquqi 
qərarlar  elan  edilmişdi,  onlar  mülki  qanunlarda  olan  çətinlikləri  və  anomaliyaları 
yoluna  qoyurdu.  Az  hörmət  olunan  zümrələrin  -  qulların,  dul  qadınların,  mədəndə 
işləyənlərin  hüquqları  yaxşılaşdırıldı  və  varislik  sahəsində  qan  qohumluğu 
tanınmaqla, onun iddiaları təsbit edildi. Lakin bu məsələlərdə Markın öz şəxsi töhfəsi 
şişirdilməməlidir.  Qanunvericiliyin  yaxşılaşdırılması  məsələsi  nümunəsi,  yeni 
olmaqdan  daha  çox  keçmişdən  əxz  edilmişdi.  Tədbirlər  qanunun  və  cəmiyyətin 
quruluşunun  radikal  dəyişdirilməsindən  daha  çox,  onların  yaxşılaşması  xarakterini 
daşıyırdı. Mark heç də böyük qanunverici deyildi.  
Antonin  Piy  və  Markın  dövründə  ən  hörmət  bəslənilməli  əlamətlərdən  biri  o 
idi  ki,  cinayət  hüququnda  təsnifatın  fərqləri  ifadə  olunmuşdu,  bunlar  vicdanlılıq  və 
alçaldılma  idi.  Cinayət  üzrə  cəzanın  bu  iki  ayrı  tərəzisində  alçaldılmaya  görə  olan 
cəza, hər cəhətdən sərt və daha çox qiymətləndirilən idi.  
Lakin bəzi fəaliyyətinə görə Markı tənqid edirdilər, belə ki, xristianların təqib 
edilməsi  məsələsində  Markın  xristianlardan  xoşu  gəlməməsi  müqabilində,  onun 
hökmranlığı  dövründə,  qulların  ardıcıl  olaraq  təqib  edilməsi  baş  vermirdi.  Onların 
qanuni  statusu  Trayanın  və  Hadrianın  vaxtında  olduğu  kimi  qalırdı:  ipso  facto 
cəzalandırılan  idilər,  lakin  axtarılmırdılar.  Filosof  Markın  hökmranlığı  dövründə 
əvvəlki  illərə  nisbətən  bol  xristian  qanı  axıdılmışdı,  lakin  o,  özü  təqiblərin 
təşəbüsçüsü deyildi.  

---