Телман Оруъов

 
237 
məğlub  edildi  və  öldürüldü,  oğlu  da  atasının  qismətini  dadmalı  oldu.  Makrin  taxt-
taca görə oğlu ilə birləşmişdi.  
Yeni  imperator  Karakallanın  oğlu  kimi  təqdim  edildi  və  onun  Mark  Avreli 
Antonin adını götürdü. O, ancaq Eleqabal adı altında daha yaxşı tanındı. Bu allahın o 
yüksək  keşişi  idi,  nənəsinin  mülayimlik  etmək  barədəki  məsləhətinin  əksinə,  bu 
allahı  ağılsızcasına  tezliklə  romalılara  sırımaq  istədi.  On  dörd  yaşlı  imperator  ağır 
xərclərlə, orgiyalarla, ətrafının pozğun davranışı ilə özünə dərin nifrət qazanmışdı.  
Emesalı Baala (Eleqabala) onun fanatik sitayişi səmimi idi. Lakin o, romalıları 
öz  əndazədən  çıxan  hərəkətləri  ilə  təəccübləndirirdi.  Pretorianlar  onu  222-ci  ildə 
öldürdülər  və  onun  əmisi  oğlu  Aleksianı  imperator  elan  etdilər.  Öncə  Sever 
Aleksandr  adını  götürdü.  Yaxşı  təhsil  görməsinə,  yaxşı  niyyətlər  sahibi  olmasına 
baxmayaraq,  Sever  Aleksandr  anasının  və  nənəsinin  göstərişlərinə  tabe  olmaqla, 
xarakterinin zəifliyini göstərirdi.  
O, senata xoş gələn islahatların tamamlanmış proqramını təqdim etdi. Lakin bu 
islahatlar  heç  də  yada  salınmadı.  Septimi  Severin  vaxtında  olan  kimi  onun 
məsləhətçiləri  də  atlılar  idi.  Pretorian  prefekt  Ulpian  bu  dövrün  ən  görkəmli 
hüquqşünası idi və sülalənin banisinin siyasətinin əsaslarını o, davam etdirirdi.  
İmperiyanın zəifləmiş enerjisinin nəticələri məhvedici oldu. Persiyada 224-cü 
ildə  Arşakidlər  daha  ambitsiyalı  Sasanidlər  sülaləsi  ilə  əvəz  olundu.  Onlar  Şərqdə 
Əhəmənidlərin keçmiş ərazilərini bərpa etmək istəyirdilər. Onların ilk hücumu 232-ci 
il kampaniyası ilə dayandırıldı. Lakin bunun imperatora az dəxli var idi və aralıqdakı 
müddətdə arzu olunmayan nəticə kimi, ordu ondan uzaqlaşdı.  
Romada  223-cü  ildən  başlayaraq  tez-tez  iğtişaşlar  baş  verirdi.  Ulpian 
pretorianlar tərəfindən öldürüldü. Reyn üzərində tevtonlarla vuruşmaq üçün toplaşan 
əsgərlər  bir  daha  yenidən  qiyam  qaldırdılar,  Sever  Aleksandrı  və  onun  anasını 
öldürdülər.  
Frakiyalı Maksimin heç bir çətinlik hiss etmədən 235-ci ilin martında onu əvəz 
etdi. Severlər sülaləsi isə öz sonuna çatdı.  
Karakalla  istisna  olmaqla  Severlər  sülaləsi  incəsənətə  və  ədəbiyyata  qayğı  və 
köməklik  göstərirdi.  Məhz  bu  dövrdə  Romanın  bir  sıra  böyük  hüquqşünasları 
meydana gəlmişdi. Onların sırasına Pavel, 212-ci ildə edam edilmiş Papinian, 223-cü 
ildə  qətlə  yetirilmiş  Ulpian  daxil  idi.  Ulpian  dövlət  apparatının  mülki  başçısı  kimi 
xidmət göstərməklə yanaşı, pretor ediktlərinə və qanunların digər aspektlərinə böyük 
təfsirlər, şərhlər yazırdı. VI əsrdə Yustinian Roma qanunlarını kodifikasiya edəndə, 
onun  "Diqestinin"  üçdə  birini  Ulpianın  yazıları  təşkil  etmişdi,  baxmayaraq  ki, 
Yustiniandan əvvəlki kodekslərdə Papinianın mövqeləri üstün rol oynamışdı.  
Septiminin  arvadı  Yuliya  Domna  öz  bacısı  Yuliya  Mesa  ilə  birlikdə 
idarəetməyə  müstəsna  təsir  göstərir  və  həmçinin  böyük  ədəbi  salonu  dəstəkləyirdi. 
Həkim  Qalen  də  bu  sarayı  şərəfləndirənlərdən  biri  idi.  Romada  Septimi  iri  saray 
tikdirmişdi, onun oğlu isə Karakalla hamamları deyilən tikililəri inşa etdirmişdi. Bu 
dövrdə Suriyada Baalbek məbədləri kompleksinin tikintisi başa çatdırılmışdı.  
Avqustun  islahatları  və  onun  ənənəvi  dini  bərpa  etmək  cəhdləri  dövründən 
keçən müddət ərzində azacıq dini dəyişikliklər baş vermişdi. Kapitoli ilahi qüvvələri 
olan Yupiter, Yunona və Minerva şərəfinə həsr olunan rəsmi mərasimlər bu vaxtadək 
Romanın keşişlər kollegiyası tərəfindən keçirilirdi. II əsrdə kent ölkələri olan Qalliya 

---

 
238 
və  Britaniyada,  həmçinin  Afrikada  və  Mərkəzi  Avropada  qədim  yerli  kultlar  öz 
intibahlarını  yaşayırdı.  Çox  hallarda  böyük  allahlar  həmçinin  "siyasiləşmiş"  idi. 
Aşağı siniflər, onlara daha çox kömək edən Herkules və Silvan kimi ilahi qüvvələrə 
üstünlük  verirdilər.  Sadə  xurafat,  mövhumat  bu  vaxta  qədər  inkişaf  edirdi.  Hətta 
təhsil  görmüş  siniflər  də  maqiya  ilə  məşğul  olmaqda  heç  bir  tərəddüdlük 
göstərmirdilər.  II  əsrin  filosofu  və  ritoriki  Apuley,  misal  üçün  sehrli  qabiliyyəti 
hesabına varlı dul qadını ələ almaq istədiyinə görə məhkəməyə verilmişdi.  
Severlərin  dövrü  Şərq  dinlərinin  zəfəri  ilə  əlamətdar  oldu  və  bu  vaxt 
sinkretizmə  yönələn  ilk  cəhdlər  edildi.  Sinkretizm  özü  bütün  ilahilər  içərisində  ali 
allaha  meyl  edirdi.  Bu  monoteizmə  doğru  tendensiya  dindarlıq  atmosferinin 
yaranması ilə müşayiət olunurdu.  
I  və  II  əsrlər  ərzində  xristianlıq  yavaş-yavaş  yayılmağa  başladı.  Bizim  eranın 
30-cu  illərində  çarmıxa  çəkilən  İisusun  doktrinası  əvvəlcə  Palestinada  yəhudilər 
arasında  kök  saldı.  Tiberinin  hökmranlığının  sonunda  Müqəddəs  Pavelin  Kiçik 
Asiyadakı  və  Yunanıstandakı  moizələrinin  nəticəsi  kimi  bütpərəstlər  arasında 
xristianlıq  yayılmağa  başladı.  Elə  bu  vaxt  Yerusəlimin,  Aleksandriya  və  Suriyanın 
yəhudiləri arasında xristianlıq tərəqqi etməkdə davam edirdi və tezliklə Osroeneyə və 
Fərat  çayı  üzərindəki  Parfiya  şəhərlərinə  gəlib  çatdı.  Bu  şəhərlərdə  xeyli  yəhudi 
koloniyaları  var  idi.  Ortodoks  yəhudilərdən  "Xristosa"  inam  bəsləyənləri  yatırtmaq 
əvvəlcə Roma hakimiyyətlərinə çətin başa gəlirdi. Xristianlığın ilk tərəfdarları aşağı 
siniflərə məxsus olanlar idi. Bu dinin, iudaizmdən fərqli olaraq milli bağlılığı yox idi. 
Tarixçi Tatsit ikrahla bəyan etmişdi ki, xristianlıqla bağlı olanlar nifrət olunan insana 
bənzərlərdir.  Xristianlar  66-73-cü  illərin  yəhudi  qiyamında  iştirak  etməmişdilər  və 
Flavilərin  dövründə  xristianlıq  bütünlüklə  öz  mənşələrindən  ayrıldı.  Xristianlar 
Misirdən  Qara  dənizə  gəlib,  Vifiniyada  və  Yunanıstanda  görünməyə  başladılar. 
Apostollar  dövrü  başa  çatanda,  kilsə  dövrü  başlandı.  II  əsrdə  xristianlıq 
intellektuallara da gəlib çatmağa başladı.  
Lakin  hakimiyyəti  inandırmaq  məsələsində  xristianlar  uğur  qazana  bilmədi. 
Neronun həyata keçirdiyi ilk təqib kampaniyası bir xüsusi hadisə ilə əlaqədar idi və 
onun  heç  bir  hüquqi  əsası  yox  idi.  Bu  hadisə  isə  64-cü  ildə  Romada  baş  vermiş 
yanğın  idi.  Xristianlıq  konsepsiyasının  cinayət  kimi  qəbul  edilməsi  praktikası 
Flavilər  dövründə  baş  verdi.  Trayan  Vifiniya  valisi  Kiçik  Pliniyə  göstəriş  vermişdi 
ki,  özünü  xristian  elan  edənlərin  hamısı  ilə  sərt  davranılsın, bu  vaxt  onların  hansısa 
bir  cinayət  törətməsinə  ehtiyac  olmamalıdır.  Mark  Avrelinin  dövründə  müəyyən 
çətinliklər  xristianlar  üçün  yeni  problemlər  meydana  gətirirdi.  Xristianlar  dövlət 
allahlarına  və  imperial  kultlara  qurban  verilməsində  iştirak  etməkdən  imtina 
edirdilər.  Şərqdə,  Romada,  Qalliyada  və  Afrikada  xristian  şəhidlər  meydana  gəldi. 
Kommodun  hökmranlığı  onlar  üçün  daha  xoş  idi,  çünki  onun  ətrafının  bir  çox 
üzvlərinin  özü  xristian  və  ya  xristianlara  rəğbət  bəsləyən  idi.  Lakin  bu  qısa  müddət 
davam  etdi.  Septimi  Sever  ilk  ardıcıl  təqibləri  başlatdı.  Karakalla  dövründə  şərait 
nisbətən sakitləşdi və kilsə tərəqqi etməyə başladı.  
 

---