Телман Оруъов

 
233 
Birinci  əsrin  sonundan  İtaliya  iqtisadiyyatının  böhranı  başladı.  I-II  əsrlərdə 
dəniz  və  karvanlarla  aparılan  xarici  ticarət  geniş  inkişaf  etdi.  Roma  Ərəbistan, 
Hindistan, Qafqaz, Orta Asiya xalqları ilə, hərdən bir isə Çinlə, Sudana qədər Afrika 
ilə,  Baltikyanın  ərazilərdəki  Şimali-şərq  tayfaları  ilə  ticarət  aparırdı.  Roma  şərab, 
zeytun yağı və metal ixrac edirdi. Ölkəyə isə əsasən ərzaq məhsulları idxal olunurdu.  
Bu dövrdə cəmiyyətin yüksək zümrələri senatorlar və atlılar idi. Birincilərə, iri 
torpaq sahibləri aid idi, onlar əsasən italik imperatorlar tərəfindən irəli çəkilənlər və 
əyalət adamları idi. II əsrdə senatorların 60 faizi əyalətdə doğulmuş adamlar idi. I-II-
əsrlərdə  senatorların  tərkibindən  ali  Roma  magistratları,  hərbi  rəislər,  əksər 
əyalətlərin valiləri təyin edilirdi. Atlılardan isə digər magistratlar: hakimlər, pretoriya 
prefektləri  təyin  edilirdi.  Şəhər  torpaq  sahiblərinin  başçıları  şəhər  şuraları  olan 
dekurionlara  daxil  olurdular.  Bu  dövrdə  bu  üç  zümrə  imtiyazlı  "nəcib"  zümrələr 
hesab olunurdu və onlar şəhər və kənd plebsinə qarşı dururdular. Şəhər plebsi kiçik 
tacirlərdən,  sənətkarlardan,  muzdlu  işçilərdən  ibarət  idi.  Artıq  plebs  öz  siyasi 
əhəmiyyətini  itirmişdi-  dövlət  magistratları  senatorlardan  və  atlılardan  seçilirdi. 
Plebey  kompaniyaları,  onların  yığıncaqları,  dini  həyatları  ciddi  nəzarət  altında 
saxlanırdı. Siyasi əhəmiyyətlərini itirməsi əvəzinə, onlara bol ianələr verilirdi. Roma 
şəhərində  100-150-min  kasıb  adam  dövlətdən  pulsuz  çörək,  həmçinin  ət  və  yağ 
alırdı, başqa şəhərlərdə isə pulsuz ərzağı dekurionlar verirdi. Bayram vaxtı isə əlavə 
hədiyyələr də verilirdi.  
Trayan ilk dəfə olaraq kasıblar üçün alimentar fond yaratdı. Bu fonddan kasıb 
valideynlərin  uşaqlarına  və  yetim  uşaqlara  dövlət  yardımı  göstərilirdi.  Bu  fondun 
vəsaiti isə dövlət tərəfindən kiçik və orta torpaq sahiblərinə verilən ssudadan gələn 
faizlərdən yığılırdı. Kənd plebsinə isə kiçik torpaq sahibləri və özəl şəhər və dövlət 
torpaqlarının  icarəçiləri  olan  kolonlar  daxil  idi.  Əsas  vergi  və  mükəlləfiyyət  yükü 
onların  üzərinə  düşürdü.  Azad  olmayanlar  zümrəsinə  isə  qul  olmaqdan  azad 
olunanlar  -  libertinlər  və  qullar  daxil  idi.  Bəzi  libertinlər,  xüsusən  imperator 
libertinləri yüksək vəzifələrə və var-dövlətə malik olurdular. Onların orta təbəqələri 
sənətkarlıq  və  ticarətlə  məşğul  olur,  kasıblar  təbəqəsi  isə  muzdla  işləyirdilər. 
Pekulisi,  başqa  sözlə  əmlakı  olan  qulların  bir  hissəsi  istehsal  vasitələrinin  və  qul 
sahibi  oldular.  Lakin  qulların  əksəriyyəti  kənd  təsərrüfatında  və  sənətkarlıqda 
istismar olunan adamlar idi. 
Romaya  öz  qüdrətini  daim  yüksək  səviyyədə  saxlamaq  mümkün 
olmadığından, işğal etdiyi əraziləri əlində saxlamaq ona çətin başa gəlirdi. 117-138-
ci  illərdə  imperatorluq  etmiş  Hadrianın  dövründə  tayfa  ittifaqlarının  güclənməsi 
nəticəsində  romalılar  təcavüzkarlıqdan  müdafiəyə  keçməyə  məcbur  oldular, 
Ermənistan,  Mesopotamiya  və  Assuriya  kimi  əraziləri  itirdilər  və  xeyli  sərhəd 
istehkamları yaratdılar. İmperator Mark Avrelinin dövründə isə Dunay tayfaları 166-
180-ci  illərdə  Markoman  müharibəsində  imperiya  üzərinə  hücum  etdi  və  onları 
böyük güzəştlər hesabına dayandırmaq mümkün oldu.  
 

---

 
234 
SEVERLƏR SÜLALƏSİ 
 
Kommod  öldürüldükdən  sonra,    şəhərin  prefekti  Helvi  Pertinaks  imperator 
oldu. Sadə ailədə doğulmasına baxmayaraq, Senat ona yaxşı hörmət bəsləyirdi. Lakin 
onun özünün ordusu yox idi. O, pretorianlar tərəfindən 193-cü ilin martında, üç aya 
yaxın  hökmranlıq  etdikdən  sonra  öldürüldü.  Çoxlu  sövdələşmələrlə  pozulmuş 
pretorianlar  imperatorluğa  qoca  general  Didi  Yulianın  namizədliyini  irəli  sürdülər. 
General onlara böyük hədiyyələr vəd etmişdi. İmperator hakimiyyətə çıxanda hər bir 
əsgərə hədiyyə verilirdi. Pretorianların hərəkəti əyalət ordularını hiddətləndirdi. Daha 
güclü  hesab  edilən  və  Romaya  daha  yaxın  olan  Dunay  ordusu  193-cü  ilin  mayında 
Septimi Severi imperator təyin etdi. Sever tezliklə özü kimi, öz qoşunları tərəfindən 
dəstəklənən  iki  rəqiblə:  Suriya  leqatı  Pertsenni  Nigerlə  və  Britaniya  leqatı  Klodi 
Albinlə  üz-üzə  gəlməli  oldu.  Septimi  onun  Sezar  olması  ilə  razılaşan  Albini 
müvəqqəti  olaraq  neytrallaşdırdıqdan  sonra,  Nigerə  qarşı  yürüş  etdi.  Nigerin 
qoşunları  Misir  və  Suriyadan  gəlib,  artıq  Vizantiumu  tutmuşdu.  Dunay  legionları 
qalib  gəldilər  və  Niger  194-cü  ilin  sonunda  öldürüldü.  Antiox  və  Vizantium 
mühasirədən  sonra  qarət  edildi.  Septimi  Mesopotamiyaya  müdaxilə  etdi,  çünki 
parfiyalılar Nigeri dəstəkləmişdilər. Lakin bu kampaniya çox sürətlə dayandırıldı.  
Qərbdə  Albin  imperiya  ilə  birlikdən  narazı  qalıb,  özünü  196-cı  ildə  Avqust 
elan  etdi  və  Qalliyaya  müdaxilə  etdi.  Onu  öz  qoşunları,  əhali,  hətta  Romada 
senatorlar  dəstəkləyirdi.  197-ci  ilin  fevralında  o,  öz  paytaxtı  Lion  yaxınlığındakı 
çətin döyüşdə məğlub edildi və öldürüldü. Bu şəhər demək olar ki, viranə qoyuldu. 
Septimi  Sever  imperiyanın  yeganə  ağası  oldu,  lakin  soğunçuluq,  edamlar  və 
müsadirələr acı xatirə qoydu.  
Bir neçə ay sonra, 197-ci ilin yayında o, Parfiya çarı IV Vologezə qarşı ikinci 
Mesopotamiya  kampaniyasına  başladı.  Çar  romalıların  iki  il  əvvəl  işğal  etdiyi 
Nisibisə  hücum  etmişdi.  Septimi  Sever  yenə  qalib  gəldi.  Parfiya  paytaxtları 
Selevkiya və Ktesifona gələrək o, Hatra yaxınlığında məğlub oldu. Lakin 198-ci ildə 
özü üçün faydalı olan sülh bağladı.  
Roma  Mesopotamiyanın  bir  hissəsini,  Nisibislə  birlikdə  saxladı,  yeni  əyalət 
bərabər  qaydada  idarə  olunacaqdı.  Şərqi  təftiş  etdikdən  sonra  imperator  202-ci  ildə 
Romaya döndü. 208-ci ilə qədər vaxtının çoxunu burada keçirdi. Bu vaxt Kaledoniya 
qiyamçılarının  yürüşü  onu  Britaniyaya  yollanmağa  sövq  etdi.  Burada  o,  Hadrian 
səddi  boyunca  üç  illik  kampaniya  apardı.  Septimi  Sever  211-ci  ilin  fevralında 
Eborakum (York) şəhərində öldü.  
Septimi Sever romanlaşmış Tripoli ailəsinə məxsus idi və bir az əvvəl bu şərəfi 
qazanmışdı.  O,  Şimali  Afrikadakı  Peptis  Maqnada  anadan  olmuşdu,  öz  doğma 
torpağında  hökmranlıq  edəndə  yaxşı  hörmət  qazanmışdı.  O,  Emesadan,  mərhum 
keşiş ailəsindən olan suriyalı qadın Yuliya Domnaya evlənmişdi və özünü şərqlilərlə 
əhatə  etmişdi.  Onun  senator  karyerası  da  olmuşdu  və  özünü  səriştəli  general  kimi 
göstərmişdi, lakin hər şeydən əvvəl yaxşı inzibatçı və hüquqşünas idi. Romalılardan, 
italyanlardan və senatorlardan onun xoşu gəlmirdi, ancaq sədaqətli Dunay ordusuna 
arxalanırdı və onu hakimiyyətə məhz həmin ordu gətirmişdi. O, əyalət adamlarına və 
aşağı siniflərə daim hörmət bəsləyirdi. Antoninlərin populyarlığını o, öz xeyrinə qəsb 
etmək istəyirdi, bu məqsədlə özünü Mark Avrelinin oğlu elan etmişdi və öz oğlunu 

---