Телман Оруъов

 
246 
Konstantinin  xristianlığa  keçməsi  uzağa  aparıb  çıxaran  bir  effekt  verdi.  O, 
bütpərəst olan vaxt onun gözünə ilk görüntü görünmüşdü. Litsiniyə qarşı kampaniya 
aparan dövrdə isə ona ikinci görüntü - Göydəki işıqlanmış çarmıx, - görünmüşdü. Bu 
vuruşdakı qələbəsindən sonra o, xristianlığa meyl etdi. Onun xristiana çevrilməsi bir 
qədər möcüzəli məsələ kimi qalırdı. Lakin onun özü bu çevrilişə münasibətdə səmimi 
idi.  Onun  xristianlara  qarşı  mərhəmətli  siyasətində  heç  vaxt  saxtakarlıq  nümayiş 
olunmamışdı. Xristianlıq o vaxta qədər azlığın dini idi, xüsusən də Qərbdə və kənd 
yerlərində  xristianlar  az  idi.  Lakin  onun  bu  hərəkəti  Şərqdə  sevinclə  qarşılandı  və 
Konstantinin hesabına yeni din sürətlə zəfər çaldı. Bir az əvvəl təqib edilən kilsə, bu 
vaxt  qəflətən  hüsn-rəğbət  bəslənilənə  çevrildi.  Bütpərəstlər  təqib  edilmirdi,  lakin 
Konstantin  bütpərəstlərin  allahları  barədə  nifrətlə  danışırdı  və  bir  sıra  sitayişləri 
qadağan  etdi.  331-ci  ildə  isə  bütpərəstlərin  mülkiyyətinin  siyahısını  çıxarmağa 
göstəriş verdi, məbədlər qarət edildi.  
325-ci  və  337-ci  illər  arasında  Diokletianın  işini  davam  etdirərək  Konstantin 
bir  sıra  mühüm  islahatlar  həyata  keçirdi.  Hərbi  karyera  mülki  karyeradan  müstəqil 
oldu.  Mərkəzi  inzibatçılıqda  ilk  rütbə  verilməyə  başlandı.  Maliyyəni  və  valyutanı 
yenidən  qurmaq  məqsədilə  iki  yeni  sikkə  buraxdırdı.  Gümüş  sikkə  ilə  yanaşı  daha 
vacibi  qızıl  solidus  idi.  Onun  stabilliyi  gələcəkdə  onu  Bizans  imperiyasının  əsas 
valyutası edəcəkdi.  
Konstantinin ölməzliyi isə yalnız Konstantinopol şəhərinin əsasını qoymasının 
üzərində dayanır. Bu "Yeni Roma" 324-cü ildə Vizantium tərəfdə tikilməyə başladı 
və  330-cu  ildə  bu  adı  almaqla  yanaşı,  immiqrantların  şəhərə  xoş  münasibətinin 
nəticəsi  kimi  sürətlə  öz  əhalisini  artırdı.  Burada  çox  sayda  kilsələr  tikildi.  Buna 
baxmayaraq,  köhnə  məbədlər  də  uçurulmadı.  Şəhər  senata  və  prokonsula  malik 
olmaqla, imperiyanın inzibati mərkəzinə çevrildi.  
Şəhərin bu yerdə salınması strateji və iqtisadi faktorlarla əlaqədar idi. Bu yer 
Dunay  və  Fərat  sərhədlərinin  yaxınlığında  idi,  burada  Bosfor  boğazı  ilə  böyük  qitə 
yolu  qovuşurdu.  Avropada  Boloniyadan  Qara  dənizə  aparan  yol  öz  davamı  kimi 
Kiçik  Asiyadan  Antioxa  və  Aleksandriyaya  keçməklə,  Şərq  kommersiya  yollarına 
çıxırdı.  Yəqin  ki,  bu  səbəblər  strateji  əhəmiyyəti  olan  bir  şəhərin  salınmasında 
mühüm rol oynamışdı. Konstantinopol köhnə bütpərəst Romanın yeni xristian rəqibi 
kimi  meydana  çıxdı  və  1453-cü  ildə  Osmanlı  sultanı  Mehmet  Fateh  şəhəri  işğal 
edənə qədər, min ildən artıq bir müddətdə bu ad altında yaşadı. Türklərin işğalından 
sonra  isə  şəhər  təkcə  adını  dəyişmədi,  həm  də  ortodoks  xristianlığın  paytaxtından, 
Osmanlı sultanlarının həmçinin xəlifə adlanması ilə, həm də İslamın dini paytaxtına, 
mühüm mərkəzinə çevrildi.  
Konstantin 337-ci ildə öldü. Bir neçə aylıq qarışıqlıqdan sonra Konstantinin üç 
sağ  qalan  oğlu,  -  böyük  oğlu  Qrisp  326-cı  ildə  sirli  şəraitdə  edam  edilmişdi,  - 
atalarının  xatirəsinə  sədaqətli  qalan  ordunun  köməyi  ilə  imperiyanı  öz  aralarında 
parçaladılar və onların sülaləsinin digər bütün üzvləri öldürüldü. II Konstantin Qərbi, 
Konstantsi Şərqi və ən kiçik qardaş Konstant mərkəzi prefekturanı (İtaliya, Afrika və 
İlliriyanı)  götürdü.  340-cı  ildə  II  Konstantin  Konstantdan  uzaqlaşmağa  cəhd  etdi, 
lakin öldürüldü. Sonrakı on ildə iki sağ qalan qardaş arasında sülh hökm sürdü. 350-
ci  ildə  Autunda  qiyam  qalxdı.  Konstantin  qaçdı,  lakin  artıq  Afrikada  və  İtaliyada 
yaxşı  tanınan  uzurpator  Maqnetsi  tərəfindən  Qalliya  şəhəri  Lionda  öldürüldü. 

---

 
247 
Maqnetsi özü Konstantsi ilə vuruşda məğlub olduqdan sonra geri çəkildi və nəticədə 
355-ci ildə özünü intihar etdi.  
Konstantsi  imperiyanı  Avqust  kimi  təkbaşına  idarə  edirdi.  O,  varisliyə  iki 
Sezarı  adlandırdı,  onlar  imperatorun  sağ  qalan  gənc  əmisi  oğlanları  olan  Şərqdəki 
Qall  və  Qalliyadakı  Yulian  idi.  Onların  hər  ikisi  açıq  şəkildə  "işçilər"  hesab 
olunurdu.  Yulian  görkəmli  uğur  qazandı  və  bu  Konstantsinin  qısqanclığının 
qalxmasına  və  Yulianın  uzurpasiyasına  aparıb  çıxardı.  Axırıncı  Avqust  elan  edildi. 
Konstantsinin bunun əleyhinə olmasına baxmayaraq, yalnız 361-ci ilin noyabrında o, 
özü  öləndə  vətəndaş  müharibəsinin  qarşısı  alındı.  İmperiya  Yuliana  qaldı  və  o, 
Konstantinlər sülaləsindən axırıncı hökmdar oldu.  
Konstantin,  337-ci  ildəki  ölümündən  əvvəl  Persiyaya  qarşı  müharibəyə 
getməyə  hazırlaşmışdı.  Bu  işin  ağırlığı  əsasən  Konstansinin  üstünə  düşdü.  Onun 
hərbi  səriştəsizliyi,  fərasətli  Persiya  şahı  II  Şapurla  müqayisə  oluna  bilməzdi. 
Persiyalılar  demək  olar  ki,  hər  il  hücum  edib  Roma  ərazilərini  qarət  edirdilər. 
Mesopotamiya  şəhərləri  mühasirəyə  alınırdı  və  təkcə  Nisibis  müqavimət  göstərirdi. 
Şapur 350-357-ci illərdə öz səltənətinin şərq regionlarında iğtişaşlar baş verəndə, bu 
hərəkətlərinə fasilə verdi.  
Yulian  337-ci  ildəki  sülalə  qırğınından,  az  yaşlı  olduğuna  görə  xilas  ola 
bilmişdi. Saraydan uzağa aparılmışdı və o, heç şübhəsiz keşiş olmaq istəyirdi. Çünki 
o,  uşaqlığında  əsl  xristian  idi.  Buna  baxmayaraq  Efesdə,  sonra  isə  Afinada  o,  tarixi 
və  fəlsəfəni  öyrənmişdi.  O,  ellin  ədəbiyyatına  vurulmuşdu  və  351-ci  ildə  gizli 
qaydada  xristian  dininə  dönüklük  etmişdi.  361-ci  ilin  sonunda  təkbaşına  imperator 
olanda,  özünün  bütpərəst  dinini  elan  etdi.  Konstantinin  hökmranlığı  dövründə 
tutulmş  məbədlərin  qaytarılmasını  tələb etdi.  Həm  də  zəifləyən  xristanlığa  doktrina 
müzakirələrini  bərpa  etməyə  imkan  verdi.  Onun  bütərəstliyini  bəzi  tarixçilər 
irrasional mistik və mürəkkəb bir hadisə hesab edirlər. Belə ki, o, Günəşə və Bakirə 
Mariyanın  bütpərəst  ekvivalenti  olan  Kibelanın  şəxsiyyətinə  sitayiş  edirdi.  O, 
sofistlərin  ellinizminə  məftun  idi,  Homerə  və  Platona  pərəstiş  edirdi.  Sonralar 
xristianlar uzun müddət onun barəsində bir antixrist kimi düşünürdülər.  
Yulian  siyasət  aləmində  Antoninlərin  liberal  prinsiplərini  geyri  qaytarmağı 
arzu  edirdi.  O,  özünün  zəhləsi  getdiyi  Diokletian  və  Konstantin  islahatlarından 
əvvəlki  dövrə  qayıtmaq  istəyirdi.  O,  Konstantin  yevnuxlarının  -  hərəm  ağalarının 
terrorizminə son qoydu və sarayda xidmətlərin sayını və xərcləri xeyli azaltdı. O, özü 
isə bir asket, guşənişin həyat tərzi qaydasında yaşayırdı.  
Əyalətlərdə  də  o,  maliyyə  yükünü  yüngülləşdirdi  və  Konstantsi  tərəfindən 
müsadirə  edilmiş  munitsipial  mülkiyyəti  bərpa  etdi.  Digər  tərəfdən  o, 
munitsipialların  həyatına  qədim  şöhrəti  qaytarmaq  üçün  onların  qulluqçularının 
sayını artırdı.  
O, bütpərəst intellektuallara minnətdarlıq hissləri ilə yanaşırdı. Onlar bir qayda 
olaraq həmin ziyalılar idi ki, azad Yunanıstanın keçmişinə vurulmuşdular. Ona görə 
də Ammian Yulianı tarixin mərkəzi qəhrəmanlarından birinə çevirmişdi.  
Trayanın  arzusunu  həyata  keçirmək  məqsədilə  Yulian  Persiyanı  birdəfəlik 
məğlub etmək istəyirdi. Bunun üçün imperiya qüvvələrini hücumçu müharibəyə cəlb 
edib, bütpərəstlik allahları ətrafında milli barışığa nail olmağa can atırdı. Lakin onun 
ordusu  zəif  idi.  Güman  etmək  olar  ki,  bu  ordu  düşmənçilik  ruhunda  olan  böyük 

---