Телман Оруъов

 
252 
ROMA İMPERİYASININ QƏRBDƏ SÜQUTU 
 
Teodosinin  ölümündən  sonra  Qərb  imperiyası  gənc  Honori  tərəfindən  idarə 
edildi. Təcrübəli dövlət xadimi və general Stilixonun üzərinə ona kömək göstərmək 
vəzifəsi  qoyulmuşdu,  Şərqlə  birliyi  saxlamaq  isə  Arkadiyə  etibar  edilmişdi.  Şərq 
liderləri  Stilixonun  hamiliyini  tezliklə  qəbul  etmədilər.  Anti-barbar  reaksiyası 
Konstantinopolda cəmləşirdi, bu işlərə isə yarım vandal olan Stilixo mane olurdu. O, 
bir  çox  hadisələrə  müdaxilə  etmək  istəyirdi,  lakin  vestqotların  başçısı  Alarixdən 
gələn  təhlükə  onun  qarşısını  kəsirdi.  Stilixo  onu  tanısa  da,  Qalliyada,  407-ci  ildəki 
böyük müdaxilə vaxtı onlar bir-birilərinə daha yaxşı bələd olmuşdular.  Sonrakı ildə 
o, Konstantinopolda yeni imperatoru vəzifəyə gətirməklə birliyi bərpa etməyə ümid 
edirdi.  Arkadinin  oğlu  II  Teodosi  həddi-buluğa  çatmadan  öldü.  Lakin  o,  408-ci  ilin 
avqustunda  siyasi  və  hərbi  qəsdi  yatırtmağa  müvəffəq  olmuşdu.  İmperiyanın  iki 
hissəyə  bölünməsi  bu  vaxt  artıq  daim  davamlı  işə  çevrilmişdi.  Honori  Ravennada 
otururdu,  bu  şəhər  Milandan  daha  asan  müdafiə  olunurdu.  Alarix  yenidən  göründü, 
vestqotlara  başçılıq  edərək  Romanın  özünə  hücum  etdi.  Şəhər  üç  gün  ərzində  qarət 
edildi.  Bununla  da  Qərb  tarixi  erasına  son  qoyuldu.  Həmin  hadisə  410-cu  ilin 
avqustunda baş vermişdi. Arian olan Alarix kilsələrə toxunmadı. O, bir qədər sonra 
cənubda öldü və onun varisi Ataulf qallara qarşı yürüş etmək üçün yarımadanı tərk 
etdi.  
406-cı  ilin  son  günündə  hunların  dəhşətə  səbəb  olan  irəliləməsindən  qaçan 
vandallar,  suevilər,  alanlar,  onların  bilavasitə  ardınca  burqundiyalılar  və  aleman 
dəstələri donmuş Reyn çayını keçib Qalliyada yayıldılar. 409-415-ci illər arasında bu 
barbarlardan  çoxu  İspaniyaya  gəlib  çıxdı  və  onlar  burada  məskunlaşdılar.  Ataulfun 
vestqotları  Qalliyada  gəlib,  özlərini  Narbonnada  və  Akvitaniyada  yerləşdirdilər. 
Honori  onlardan  xahiş  etdi  ki,  İspaniyaya  gedib  vandallarla  vuruşsunlar.  Bu  vaxt 
Roma  generalı  Konstantsi  Qalliyada  bir  neçə  uzurpatoru  məhv  etdi.  Lakin  o, 
frankları,  alemanları  və  burqundiyalıları  qovmağa  qadir  deyildi.  O,  imperiya  ilə 
birləşdi,  421-ci  ildə  Avqust  elan  edildi  və  bir  az  sonra  öldü.  Onun  oğlu  III 
Valentinian 423-cü ildə Honoriyə varislik etdi və 455-ci ilə qədər hökmranlıq etdi.  
V əsrin ilk yarısı ərzində barbarlar kiçik muzdlu ordunun və hunların başında 
duran  Roma  generalı  Aetsinin  cəhdlərinin  əksinə  olaraq  özlərini  tədricən 
yerləşdirirdilər.  Aetsi  436-cı  ildə  Arl  və  Narbonnanı  vestqotlardan  geri  almışdı, 
alanları Orleanda yerləşdirmişdi. Digər əyalətlər itirilmişdi. Britaniya 407-ci ildə tərk 
edilmişdi  və  oraya  artıq  piktlər  və  şotlandlar  müdaxilə  etsələr  də  anqlların, 
saksonların  və  yutların  əlinə  keçmişdi.  Vandallar  gedəndən  sonra  İspaniyada 
müstəqil böyük Suevi çarlığı yarandı.  
428-ci  ildə  vandal  Qayzerik  80  min  nəfərlik  öz  adamları  ilə  Afrikaya  keçdi. 
Mühasirəyə  alınmış  Hippoda  430-cu  ildə  Müqəddəs  Avqustin  öldü.  435-ci  ildə 
Karfagen  tutuldu  və  442-ci  il  müqaviləsi  ilə  Qayzerikə  varlı  Bizasena  və  Numidiya 
əyalətləri  verildi.  Buradan  o,  Romanı  ac  qoymaq  iqtidarında  idi,  Siciliyaya  qorxu 
törədirdi və Bizans üçün Aralıq dənizi hövzəsini bağlamışdı.  
Bir qədər sonra, 450-ci ildə Attilanın hunları Qərbə müdaxilə etdilər - əvvəlcə 
Qalliyaya  hücum  etdilər.  Parisə  buraxılmayandan  sonra  Aetsi  onları  indiki  Troya 

---

 
253 
yaxınlığında  məğlub  etdi,  sonra  İtaliyaya  daxil  oldular,  Papa  Müqəddəs  Leodan 
təzminat aldıqdan sonra, tezliklə oradan çıxdılar. Bundan az sonra Atilla öldü.  
Aetsinin  454-cü  ildəki  və  III  Valentinianın  455-ci  ildəki  ölümlərindən  sonra 
Qərb  german  tayfalarının  başçıları  olan  Ritsimer,  Orest  və  Odoakrın  intriqa 
səhnəsinə  çevrildi.  Onlar  marionet  imperatorlar  vasitəsilə  real  hakimiyyətə  malik 
idilər.  457-461-ci  illərdə  fərasətli  Mayorian  cənubi  Qalliyada  yenidən  imperial 
hakimiyyəti yaratdı və bu Qayzerik tərəfindən onun məğlub olunmasına qədər davam 
etdi. Mayorian özü də bundan sonra öldürüldü. Nəhayət, 476-cı ildə bir il əvvəl taxt-
taca  çıxmış  sonuncu  imperator  Romul  Avqustulu  german  tayfasının  başçısı  Odoakr 
devirdi və özünü barbarlar qaydasında çar elan etdi və Şərqin imperatoru nəzəri titulu 
altında İtaliyanı mülayimliklə idarə etdi. Roma imperiyasının Qərbdə sonluğu demək 
olar ki, hiss olunmadan keçdi.  
Bu  vaxt  bir  sıra  barbar  çarlıqları  təsis  edildi:  Afrikada  Qayzerikin  vandalları, 
İspaniyada  və  Qalliyada  Luaraya  qədər  Vestqot  çarlığı,  şimala  tərəf  uzaqda  Salian 
franklarının və Alemanların çarlıqları. Barbarlar hər yerdə kiçik azlığı təşkil edirdi. 
Onlar  özlərinə  böyük  malikanələr  yaradırdılar  və  torpağı  federatların  xeyrinə 
bölürdülər. Köhnə sakinlər Roma hüququ altında yaşayırdılar, barbarlar isə özlərinin 
qanunlarını saxlayırdılar. İnzibatçılıqda hələ də latın dili işlənirdi.  
Roma  imperiyasının  süqutunun  səbəbləri  geniş  müzakirələrə  səbəb  olur.  İrəli 
sürülən  səbəblər  də  çox  vaxt  dəqiq  olmur.  IV  əsrdə  Roma  dünyasının  iqtisadi 
tənəzzülü  hələ  aydın  deyildi,  eləcə  də  idarəetmə  formasının  çürüməsi  və  ya 
inzibatçılığın  qüsurları  lazımınca  gözə  çarpmırdı.  Buna  baxmayaraq,  imperiya 
dövlətin  fövqəl  quruluşunun  yükü  altında  və  qədim  dünya  üçün  ağır  olan  vergilər 
altında  güzəştə  getməli,  diz  çökməli  idi.  Bu  qədim  dünyada  istehsal  və  yaşayış 
standartı çox aşağı idi. Müstəsna dərəcədə baha başa gələn ordu da kifayət dərəcədə 
böyük deyildi və hətta əhalinin sayı da azalmağa meyl edirdi. Lakin bu da həqiqət idi 
ki,  əsrin  ikinci  yarısı  ərzində  kəsilməyən  kütləvi  müdaxilələr  imperiyanı  taqətdən 
salırdı.  Şərq  müqavimət  göstərdiyi  halda,  Qərb  uduzurdu.  Bu  dövrdə  Şərq  varlı  və 
yaxşı  məskunlaşmış  idi,  hətta  buradakı  ağır  dövlət  quruluşu  Qərbdəkindən  sağlam 
idi.  Qərb  iri  torpaq  sahiblərinin  əlində  idi  və  onlar  öz  sakinlərini  istismar  edirdilər, 
axırıncılar da əvəzində kömək üçün başqalarına  müraciət  etməli olurdular. Şərq isə 
kənardan demək olar ki, daha az təhlükəyə məruz qalırdı və daha asanlıqla müdafiə 
olunurdu.  Təkcə  aşağı  Dunay  az  müdafiə  olunan  idi,  Persiya  faktiki  olaraq  elə  də 
böyük  təhlükə  deyildi,  Qərbdə  isə  böyük  uzunluqdakı  sərhədlər  böyük  sayda  qoşun 
və  dözülməz  bahalıqda  istehkamlar  tələb  edirdi.  Bir  sərhəd  bircə  dəfə  dağıldıqda 
Qalliyanın  və  İtaliyanın  həyati  regionları  müdafiəsiz  qalırdı.  Hətta  Şərq  Stilixonun 
uğursuzluğundan sonra kənarda durmaq əvəzinə, köməyə gəlsəydi belə, barbarlar heç 
şübhəsiz  zəfər  qazanardılar.  Əhali  barbarlardan  çox  möhkəm  qorxsa  da  və  onların 
dininə nifrət etsə də, təəccüblü qaydada apatiya, laqeydlik nümayiş etdirirdi. Qərbdə 
bürokratik  mütləqiyyət  və  varlıların  himayəçiliyi  qədim  Romanın  dövlət  və 
vətənpərvərlik ideyasını öldürdü.  
Bu səbəblər süqutu başa çatdıran amillər sırasına daxil idi. Tənəzzülü meydana 
gətirən və dərinləşdirən səbəblər isə başqa idi. Hansı münasibət bəslənməsindən asılı 
olmayaraq, faktiki olaraq Qərbdə Roma imperiyasının süqutu baş vermişdi. German 
tayfasının  başçısı  Odoakr  imperiyanın  axırıncı,  əslində  marionet  imperatoru  olan 

---