TəRTİBÇİDƏN

məhsuli-qəllə və sair hübubat elə gəlməzdi. Aclıq və qıtlıq olub. Bir növ şiddəti-
tamam ilə aclıq olmuşdu ki, şul ildə bir çetvert buğda yüz manata və arpa və darı 
altmış manata düşvarlıq ilə məqdur olurdu. Hətta ki, xalq at və qatır və pişik və 
eşşək  əti yedilər. Meşələrdən palıd yığıb, qurudub, dəyirmanda üyüdüb, 
yeyirdilər və çox adamlar aclıqdan həlak oldular. Pəs bu növ aclığa görə  iş 
düşvara və intizara yetişdi.  Əksər Qarabağın ilat və dehat xalqı tamam dağılıb 
fövc-fövc köçüb Şirvan və Şəki və Tiflis və İrəvan vilayətlərinə mütəfərriq oldu. 
Sipahiye-qızılbaş  və  Ağa Məhəmməd  şahın qoşunu dəxi gəlib Araz kənarına 
yetişdilər. Pəs bu növ neçə illərin zəhməti və azuqənin yoxluğu və aclığın şiddəti 
və çoxluğu və Ağa Məhəmməd şahın həm bu tövr ədavət və hərəkətinə görə dəxi 
qəleyi-Şuşada durmaq müşkül idi. Labüdən mərhum  İbrahim xan öz əhl və 
əyalını və evini və övlad və əqvamını və bir para məruf bəylərin və xassü canisar 
mülazamlarının ev və külfətləri ilə qaladan köçüb Dağıstanın Car və Tala 
vilayətinə əzm eylədi. Bu mənzurə ki, orada bir müddət qala. Əgər Dağıstandan 
və Gürcüstandan və sair vilayətlərdən bir tədarük və ianət və layiq kömək gəlsə, 
qayıdıb müqabilə gələ və illa oradan Dağıstana öz qohumu Avar hakimi Ümmə 
xanın evinə gedib, özünü və  əhlü  əyalını  Ağa Məhəmməd  şahın siyasətindən 
mühafizət edə. Və  xəvanin cümləsindən ki, o vəqtdə  mərhum  İbrahim xanın 
hüzurunda var idilər və ondan kənarəlik və ayrılıq ixtiyar etmədilər. Xanın 
damadı Nəsir xan, Əta xan Şahsevən və Səlim xan Şəki vilayətinin hakimi ki, o 
da yenə xanın damadı idi və bir para Şahsevənin və vilayəti Şəkinin bəylərindən 
və onların övlad və yaxınlarından var idilər. Ağa Məhəmməd şah Araz kənarında 
xanın qaladan çıxıb getməyin eşidib, iki minə yaxın atlı qoşuna buyurub ki, 
gedib bəlkə Gəncə yolunda və Kürün kənarında düçar olub bir iş edələr. Onlar 
dəxi əzm və həzm ilə ilqar edib, Tərtər çayının körpüsündə xanın və sair əşxasın 
köç və əyallarına yetişib, dava ediblər. Köç və külfətdən və sair adamlardan bir 
zərər olmayıb. Amma çox mal və dövləti nəqdü cins köçdən qarət edib 
qayıtmışdılar. İbrahim xan dəxi oradan Kür kənarına yetişib, Səlim xan hakimi-
Şəki ilə ki, qohum idilər. Xan qızını ona vermişdi və onun bacısını dəxi özünə 
almışdı. Onları yaxşı, salamat Kürdən keçirib və özü dəxi evi və  əyalı  və 
xəvasları ilə  İbrahim xana mülhəq olub, Şəkidən keçib, Car və Tala torpağına 
yetişdilər. 
 
  
 159

---

Əgərçi Car və Tala camaatının böyüklərinə və kəndxudalarına Ağa Məhəmməd 
şah tərəfindən fərman yetişmişdi ki, İbrahim xanı  və sair xanları ki, oraya 
getmişdilər, mane olub, qoymasınlar ki, oradan keçib Dağıstana gedələr. 
Onlardan bir para cahil və nadan adamları  əvvəl bir o təmənnaya düşdülər ki, 
onlara hücum edələr. Amma sonra xanın mənhukəsi, Ümmə xanın bacısı Bikə 
ağa onlara təhdid və tənsih etməyinə görə və bir dəxi bu səbəbə görə ki, müddəti-
mütəmadi Carın və  İlisunun və Balakənin və sair Dağıstanın  əhlləri mərhum 
İbrahim xandan çox hörmətlər və  məhəbbətlər və külliyyə  bəziləri  ənamlar və 
ehsanlar görmüşdülər. Ona görə kamilləri həmin cahillərinə mane olub, bu 
hərəkətdən nadim oldular. Bəd xana və  həmrahlarına çox ehtiram və izzət və 
xidmətgüzarlıq və mehmannəvazlıq edib, onları  hər yerdə hörməti-tamam ilə 
Balakən qəryəsinə yetirdilər. Pəs xan Balakəndə əylənib, fərağət oldu və sükunət 
qıldı. Hamı o camaat onun itaətində  və  təəssübündə  və xeyirxahlığında var 
idilər
1
. Çox ehtiram və izzət və mehmannavazlıq  əmələ  gətirdilər ki, biqayət 
rizaməndlik hüsula yetdi. 
Əlqissə, iyirmi gün müddəti xan Balakəndə əylənmişdi ki, Ağa Məhəmməd 
şahın  Şuşa qalasında məqtul olmaq xəbəri xana yetişdi. Ağa Məhəmməd  şahın 
ölümünün müqəddiməsi belə olubdur ki, xan Balakənə köçüb gedəndən sonra 
Ağa Məhəmməd şah bilaniza və beduni mane Şuşa qalasına gəlib, İbrahim xan 
mərhumun böyük oğlu general-mayor mərhum Məhəmmədhəsən ağanın 
imarətində mənzil ixtiyar edib əyləşir. Müddəti-bir həftə aradan keçir. Bir gecə 
qəzadan, bir əmrdən ötrü ki, xatirinə nagüvara olub iki nəfər pişxidmətlərinə ki, 
çox xidmətgüzari müqərrəb imişlər, acığı tutub, qəzəbnak and içib, deyib ki, əgər 
sabah olur, sizin hər ikinizə  də  əzim siyasət edərəm. O iki nəfərin adları birisi 
Səfərəli bəy və birisi Abbas bəy imiş. Çün onlar bilmişlər ki, onun dediyi və 
buyurduğu hərgiz təğyir və təbdil olan deyil, canlarının qorxusundan o gecə onu 
qətlə yetirməyi lazım bilib amadə olublar ta ki, səhərin açılmasına yaxın ki, şah 
yuxuda imiş. Hər ikisi xəncər çəkib  şahın tacını, cavahir həmailini, 
bazubəndlərini, məşhur olan Nur və Kuhi-Nur daşlarını götürüb 
 
 
 
 
 
 
 
                                                 
1
 
Burada əsas nüsxədən bir vərəq düşdüyündən, biz bu çatışmayan hissəni B-1917 şifrə altında 
saxlanılan nüsxədəki 29b, 30b vərəqlərdən götürmüşük. 
 
 160

---

sübh vaxtı Sadıx Şəqaqinin yanına gedib, həqiqəti-əhvalı ona hali ediblər. Sadıx 
xan  əvvəl bu nağılı  şahın hiyləsi təsəvvür edib, etimad etmədi. Fikir eylədi ki, 
nəbada bu hiylə ola ki, şah istəronu təcrübə etsin. Şah tərəfindən həmişə 
xatircəmliyi yox idi və canı qorxulu var idi. 
Axırül-əmr müqəlləz and və qəsəmlər ilə inandırdılar. Durub gəldi yenə tam 
kəmali-xof ilə  dəstiri-sabiq ilə imarətə daxil olub, haman otağın ki, şah orada 
yatmış idi, pərdəsin ədəbi-təmam ilə götürüb baş endirib, ahəstə otağa daxil oldu. 
Hərçənd Səfərəli bəy qatil ona dildarlıq verirdi. Yenə Sadıx xan xaif və hərəsan 
idi. Pəs Səfərəli bəy irəli gedib, şahın üstündən yorğanı  çəkib, onun xunalud 
bədənini Sadıx xana göstərib. Sadıx xan tab gətirməyib haman saat fövri qayıdıb 
şahın bazubəndlərini, tac və  həmailini götürüb öz mənzilinə  gəlib səs saldı ki, 
şah məni Gürcüstan və Gəncə tərəfinə məmur edibdir. Özünün tamam tabelərini 
və Şəqaqi qoşununu təmamən görürüb, qaladan çölə çıxıb və haman Abbas nam 
qatili-şah dəxi onun yanınca gedib, Səfərəli bəy qalada qaldı. Elə ki Sadıx xan 
yola düşdü, iki saat çəkmədi ki, şahın qətlə yetişməyi qalanın içində şöhrət tapdı. 
Pəs Qızılbaş xanları  sərasimə  və  pərişan olub hər kəs öz təvabelərilə  əllərinə 
gələni götürüb, istecal ilə fövc-fövc yola düşüb qaçmağa məşğul oldular. Şəhərin 
əhli tökülüb hər kəsi ələ keçirdilər, tutub soyub, lüt edirdilər. Qala əhli xəbərdar 
olub, şah olan imarətə tökülüb, qarət ağaz etdilər. Məhəmməd bəy ki, mərhum 
İbrahim xanın qardaşı Mehrəli bəyin oğlu idi, o vaxtlar qalada şah yanında idi. 
Bir yaxşı, şüca və rəşid və xoşsurət və məşhur cavan idi ki, hamı əhaliyi-vilayət 
onu sayardılar və bir eldən və camaatdan idilər. (Molla Pənah) bu əşarı inşa edib, 
ona mərqum və mərsul eylədi: 
 
Ey Vidadi, gərdişi-dövrani kəcrəftarə bax,  
Ruzigarə qıl tamaşa, karə bax, kirdarə bax. 
 
Əhli zülmi necə bərbad eylədi bir ləhzədə,  
Hökmi-adil, padşahi-qadirü qəhharə bax. 
 
Sübh söndü, şəb ki, xalqa qiblə idi bir çırağ,  
Gecəki, iqbali gör, gündüzdəki ədbarə bax. 
 
  
 161

---