Topadi. Leksemaning tashqi qobig‘i nomema deb ata- ladi
Yüklə 399,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
| veb-sayt: www.tilvaadabiyot.uz 29 2022-yil 10-son TIL VA ADABIYOT TA’LIMI ANGUAGE AND LITERATURE TEACHING L Я ПРЕПОДАВАНИЕ ЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Tilshunoslik Ma’lumki, leksema tashqi va ichki jihatdan tashkil topadi. Leksemaning tashqi qobig‘i nomema deb ata- ladi. Nomema deganda leksemaning moddiy tomoni- ni tashkil etgan fonemalar hosilasi ‒ nutq tovushlari nazarda tutiladi. Masalan, [vatan] leksemasining tashqi tomoni v+a+t+a+n tovushlarining yig‘indisidan iborat. Manbalarda ta’kidlanishicha, lisoniy birlik moddiylikdan xoli deya talqin qilinadi. Shunga ko‘ra leksema ham boshqa lisoniy birlik kabi moddiylikka ega bo‘lmasli- gi lozim. R.Sayfullayeva va boshqa mualliflar tomoni - dan nashr etilgan “Hozirgi o‘zbek adabiy tili” darsligi - da ushbu masala quyidagicha izohlanadi: “Moddiylik so‘zi bu o‘rinda bevosita sezgi a’zosiga ta’sir qiladi - gan deya jo‘nlashtirilmasligi lozim. Yoki shakl degan- da moddiy ko‘rinishga egalikkina tushunilmaydi. Biror narsa haqida o‘ylar ekanmiz, ongimizda uning tashqi qiyofasini tasavvur qilgan holda boshqalaridan ajra- tamiz. Narsaning ongdagi qiyofasi ham shakl deyiladi. Nomema kishi biror leksema haqida o‘ylaganda, ich- ki nutqda yaqqol ma’lum bo‘ladi. Voqelangan tashqi nutqda bu shakl haqiqiy, real moddiy qiyofa kasb eta- di. Demak, ongdagi leksemaning shakliy tomoni sezgi a’zolaridan tashqarida, unga ta’sir qilmaydigan holatda bo‘lsa, leksema nutqiy voqelanganda so‘zga aylanadi, moddiy bo‘lmagan shakl, ya’ni nomema moddiylik kasb etadi, sezgi a’zosi bilan his qilinadigan bo‘ladi”. Leksemaning ichki, mazmuniy tomoni semema de- yiladi. Semema ongda aks etgan narsa, belgi, miqdor, harakat kabi tushunchaning leksemada mujassamlash- gan ko‘rinishi. Boshqacha aytganda, semema ‒ lekse - maning ichki jihati. Birorta leksemaning sememasi ikkin- chi leksemaning sememasiga aynan o‘xshash bo‘lmay- di. Boshqacha aytganda, bir xil sememaga ega ikkita leksema yo‘q. Yuqorida ta’kidlangan darslikda bu fikr quyidagicha asoslanadi: “Bunga ikkita sinonim lekse - maning sememasini qiyoslash asosida amin bo‘lishimiz mumkin: [Yuz] ‒ inson boshi old tomoni peshanadan iyakkacha bo‘lgan qismining uslubiy betaraf ifodasi. [Bet] ‒ inson boshi old tomoni peshanadan iyakka - cha bo‘lgan qismining so‘zlashuv uslubiga xos ifodasi. Ko‘rinadiki, birinchi sememadagi “uslubiy betaraf” unsu - ri ikkinchi sememada, ikkinchi sememadagi “so‘zlashuv uslubiga xos” unsuri birinchi sememada yo‘q. Agar semema aynan bo‘lib qolsa, demak, bu ular tavsifida noqislik mavjud deyishga asos bo‘ladi. Semema mu- kammal tavsiflanganda, bu tavsifdanoq ushbu tilni eng Yüklə 399,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|