Topadi. Leksemaning tashqi qobig‘i nomema deb ata- ladi
Yüklə 399,64 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Dildora AXMEDOVA,
Buxoro davlat universiteti doktoranti (DSc), filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) SEMANTIK KENGAYTMADA SEMEMA VA UNING TARKIBIY QISMLARINI IFODALASH nozik jihatlarigacha puxta bilgan kishi so‘z qaysi lekse- ma haqida ketayotganligini ravshan anglaydi”. Demak, bu fikrdan shunday xulosa qilamizki, leksemalarning sememalarini berishda nihoyatda diqqatli bo‘lish talab etiladi. Izohli lug‘atlarda berilgan izohlarni qisqartirish, ixchamlashtirish yo‘lidan borib, semalarning izoh si- fatiga putur yetkazmaslik lozim. Shuningdek, sinonim leksemalarning semantik kengaytmasini tuzishda faqat havola berish yo‘lidan borish yaxshi natija beravermay- di; sinonimlarga o‘zaro havola berish bilan cheklanilsa, semalar ochilmay qolishi mumkin. Shu sababli seman- tik kengaytmalarni giperhavola bilan boyitishning aniq tamoyillari ishlab chiqilishi kerak. Yuqorida tilga olingan manbada semalarni izohlash masalasiga quyidagicha munosabat bildiriladi: “Tilshunoslikda sememani tashkil etuvchi unsur sifati- da sema ajratiladi. Masalan, [kitob] leksemasi ikki se- memali bo‘lib, uning bir sememasi “varaqdan tashkil topgan, muqovalangan, bosma yoki qo‘lyozma holda- gi davriy bo‘lmagan o‘quv vositasi” bo‘lib, u quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: 1) varaqlardan tashkil top - gan; 2) o‘quv vositasi; 3) davriy bo‘lmagan; 4) bosma yoki qo‘lyozma holdagi; 5) muqovalangan. Sememada bir sema almashtirilishi bilan u butunlay boshqa se- memaga aylanib ketishi mumkin. Masalan, yuqoridagi “davriy bo‘lmagan” semasini “davriy bo‘lgan” semasiga almashtirsak, u o‘z-o‘zidan [jurnal] leksemasining se- memasi bo‘lib qoladi”. Ushbu fikrlar asoslangan, ularni tahlil qilishga ehtiyoj yo‘q. Semantik kengaytmada lek- semalarning semalarini buzmay, to‘g‘ri aks ettirishda aynan ushbu sitatada keltirilgan fikrlarga mutlaqo amal qilish lozim. Masalan, (e’tiborsizlik tufayli) semani al - mashtirish yoki qisqartirish semantik kengaytmaning bosh so‘zi leksemaning barcha semalarini izohlamaslik yoki boshqa leksema kabi tasavvur paydo bo‘lishiga olib keladi. Olimlar tilshunoslikda sememaga munosabatda ikki yo‘nalishni farqlashadi: a) ichdan yondashuv (ya’ni, sememadan leksema - ga); b) sirtdan yondashuv (ya’ni, leksemadan semema - ga). O‘zbek tilshunosligida semema va tushuncha mu- nosabati turlicha talqin qilinadi. Ayrim mutaxassislar semema, ko‘pincha, ongimizdagi ma’lum bir tushun - cha bilan bog‘liq bo‘ladi, deb hisoblaydi. Tushuncha 30 e-mail: til_adabiyot@umail.uz 2022-yil 10-son TIL VA ADABIYOT TA’LIMI ANGUAGE AND LITERATURE TEACHING L Я ПРЕПОДАВАНИЕ ЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Tilshunoslik ong, mantiq birligi, semema esa tilga, leksemaga xos birlik. Ko‘p holda bir semema bir necha tushunchani o‘z ichiga oladi. Jumladan, [o‘rik] leksemasining seme- masi quyidagi tushunchalarda namoyon bo‘ladi: a) ho‘l mevaning bir turi; b) shu mevaning quritilgani; d) shu mevani beradigan daraxt. Shunga ko‘ra tushuncha va semema o‘zaro hamma vaqt ham mos kelavermaydi. Bu hodisa, ayniqsa, ma’nodosh leksemalarda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Ko‘rinadiki, lingvistik belgilardagi asimmetriya hodisasi semema va tushuncha muno- sabatida ham ko‘rinadi. Semantik kengaytma tuzishda O‘TILdagi izohlarga tayanamiz. Shu sababli semalar- ni berishda O‘TILdagi kamchiliklar takrorlanishi tabiiy. Ammo mavjud semalarni tashlab ketish, izohlarni ka- maytirishga yo‘l qo‘yishdan saqlanamiz. Masalan, O‘TILda [o‘rik] leksemasining uchta semasi keltirilgan bo‘lsa, shu semalarning barchasi alohida sema sifatida kiritiladi va ko‘rsatiladi. Shuni ta’kidlash lozimki, semantik kengaytmaning interfeysdagi ko‘rinishi va uni tashkil etuvchi ma’lumot - lar bazasi ko‘rinishi farq qiladi. Tilshunos Sh.Rahmatullayev faqat sememaga ega birlikni leksema sifatida baholaydi: “Biz analiz yo‘liga, ya’ni nutqdan tilga borish yo‘liga o‘rganib ketganmiz. Albatta, konkret birlikdan (so‘zformadan) abstrakt bir - liklarga (so‘zformani tarkib toptiruvchi birliklarga) borish oson ko‘chadi. Shu yo‘l bilan borib, so‘zforma tarkibida leksik ma’no anglatuvchi qismni ajratamiz va uni lekse - ma deb nomlaymiz. Asli leksik ma’no anglatuvchi til bir ligiga leksema deyiladi”. Demak, olim leksema talqiniga ichdan (ma’nodan) kelib chiqqan holda munosabatda bo‘lganligi tufayli nomustaqil birlikni leksema sifatida qarashni ma’qul ko‘rmaydi. Bu kabi masalalar korpus lingvistikasi uchun nazariy muammo bo‘la olmaydi. Zero, korpus lingvistikasi nazariy tilshunoslik yutuqla- riga tayanadi, umumlashmalardan foydalanadi. Korpus lingvistikasi bu – amaliy tilshunoslikdir. Ammo shun- day muammolar bo‘ladiki, nazariy tilshunoslikda ularni yech may turib, korpusga qo‘llab bo‘lmaydi. Semema tarkibidagi sema bir xil emas. Sema mohi- yatiga ko‘ra uch xil bo‘ladi: 1) atash semasi (denotativ sema); 2) ifoda semasi (konnotativ sema); 3) vazifa semasi (funksional sema). Atash semasi borliq bilan, ifoda semasi so‘zlovchin- ing munosabati bilan, vazifa semasi esa leksemaning lison va nutqdagi roli bilan belgilanadi. Atash semasi leksemaning borliqdagi harakat-holatlik, narsa-pred- metlik, miqdorlik, belgilik xususiyatini atovchi, nomlov- chi semadir. Ular borliq, tushuncha va sememani bir-bi- riga bog‘lab turadi. Masalan, yuqorida keltirilgan [kitob] leksemasining barcha semasi – atash semasi. Ushbu sema, tabiiyki, semantik kengaytmada aks etadi hamda semantik kengaytmaning birinchi qismi bo‘ladi. Ifoda semasi deganda semema tarkibida turli qo‘shimcha ma’no (uslubiy bo‘yoq, shaxsiy munosabat, qo‘llanish doirasi va davri)ni atovchi sema tushuniladi. Atash semasi kabi ifoda semasi ham leksema seme- masini farqlash quvvatiga ega bo‘lgan sema bo‘lib, ular ham leksik paradigmada aniqlanadi. Masalan, [aero- plan] leksemasidagi “arxaik”, [kompyuter] leksemasida - gi “neologizm”, [xarseb] leksemasidagi “shevaga xos” semasi qo‘llanish davri va doirasini ko‘rsatuvchi ifoda semasi. Ifoda semasi kengaytmada maxsus belgi bilan ajratib ko‘rsatiladi. Masalan, qo‘llanilish davrini ko‘rsa- tuvchi pometa, shevaga xosligini ko‘rsatuvchi teglar shular jumlasidandir. Ifoda semasi ham muhim yoki muhim bo‘lmagan turga ajratiladi. Shu boisdan farqlovchi, muhim ifoda semalari ingerent konnotativ sema va muhim bo‘lma- gan ifoda semalari adgerent konnotativ sema deyiladi. Vazifa semasi leksemaning birikuvbiriktiruv (valentlik) imkoniyatini, lisoniy qolipda qanday o‘rinni egallashini bildiruvchi semadir. Masalan, [kitob], [daftar], [maktab], [bormoq] kabi leksemalarning valentlik imkoniyati o‘ta keng va shu boisdan gapda turli gap bo‘laklari vazifasi- da keladi. [Qat’iy], [keskin], [moviy], [qizg‘ish] lekse - malarining vazifa semasi tor va shu boisdan aniq. Ular ayrim so‘zlar bilan birika oladi xolos. Yuqoridagilardan ma’lum bo‘ladiki, leksemalarning valentlik xususiya - ti ham semantik kengaytmadan o‘rin olishi maqsadga muvofiq. So‘z ma’lum predmet yo voqeahodisa to‘g‘risidagi tushunchani ifodalab, real ‒ leksik ma’noni anglatishi bilan birga ayni zamonda shu so‘z boshqa kontekst- da boshqa xil ma’noni bildirib kelishi ham mumkin. Masalan, Yüklə 399,64 Kb. Dostları ilə paylaş:
|